Milletlerarası Özel Hukukta Sorumluluk Çevrimiçi Sempozyumu

Abstract

Günümüzde çok uluslu (global)1 şirketlerin belirli bir ürünü kendilerinin ürettiği ve sattığı zamanlar çoktan geride kalmıştır ve üretim süreçleri çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerdeki tedarikçiler tarafından şekillendirilmektedir2 . Ticari faaliyetlerini gelişmekte olan ülkelerde genellikle yavru şirketleri aracılığıyla yürüten çok uluslu şirketler faaliyette bulundukları ülkelerin ekonomilerine istihdam imkânı yaratarak bir yandan katkı sağlarken aynı zamanda çevre kirliliği, güvensiz ve sağlıksız çalışma koşulları, yetersiz ücret, çocuk işçiliği ve yerli halkı zorla yerinden etme gibi olumsuz etkilere ve bunun sonucu olarak insan hakları ihlallerine nedenolabilmektedirler3. Bir diğer ifade ile çok uluslu şirketlerin faaliyet gösterdiği gelişmekte olan ülkelerde iş güvenliği ve çevre sağlığı standartları daha düşük olduğu ve bu ülkelerin söz konusu standartlara ilişkin mevzuatları yeterli korumayı sağlamadığı için bu tarz uluslararası ticaret uygulamaları beraberinde insan hakları ihlalleri ve çevresel tahribat riskini getirmektedir4 . Şirketlere karşı insan haklarının ihlaline yönelik talepler, milli mahkemeler önünde ya da tahkim veya arabuluculuk yolu ile öne sürülebilirler. Uyuşmazlık konusu tahkime elverişli olduğu ölçüde, uyuşmazlıkların tarafların anlaşması üzerine hakem veya hakemler önüne taşınmasında bir engel bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra, şirketlerin sorumluluğuna dayanan taleplerin arabuluculuk yöntemi ile çözüme kavuşturulmasının yolu açıktır. Tahkim yargılaması ve arabuluculuk yolu bakımından yalnız mevzu hukuk kaynakları değil, esnek hukuk kurallarına dayandırılabilen talepler de uygulama alanı bulabileceğinden alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri özellikle şirketlerin sorumluluğu özelinde önem taşıyacaktır. Çok uluslu şirketlerin faaliyetlerinden kaynaklanan zararların tazminini zorlaştıran etkenlerin başında bu şirketlere yönelik milletlerarası yetkinin tesisi sorunu gelmektedir. Zira, çok uluslu şirketler çoğunlukla zararın meydana geldiği ülkede doğrudan varlık göstermemekte, bunun yerine merkezi ilgili yabancı ülkede bulunan ve çoğunlukla küçük ölçekli bir yavru şirket esas işveren konumunda bu tür riskli faaliyetleri yürütmektedir. Bu durumda, söz konusu faaliyetlerden doğan zararların tazmini önündeki engel, milletlerarası usul hukuku bakımından çok uluslu şirketin merkezinin bulunduğu yer mahkemelerinin bir başka ülkede yavru şirketin faaliyetleri sonucu meydana gelen zarardan doğan talepler bakımından kendisini yetkili görüp göremeyeceği meselesidir. Devletlerdeki milletlerarası yetki kurallarındaki eksiklik nedeniyle insan hakları ihlal edilenler çok uluslu şirketlerin merkezlerinin bulunduğu devletlerde taleplerini ileri sürebilecekleri yetkili bir mahkeme bulamamaktadırlar. Bu kapsamda, MÖHUK’un şirketlerin sorumluluğuna ilişkin yetki kuralları incelenecek ve zarar görenlerin taleplerini ileri sürebilecekleri yetkili bir Türk mahkemesinin bulunup bulunmadığı tespit edilecektir. Çalışmanın ikinci bölümü bu tarz uyşmazlıklarda uygulanacak hukuku ele almaktadır. Türkiye’de yetkili bir mahkemenin bulunması durumunda, yabancılık unsuru içeren bir uyuşmazlıkta hâkimin uygulanacak olan hukuku tespit etmesi gerekir. Taraflar arasında sözleşmesel bir borç ilişkisinin bulunduğu durumlarda, kurumsal sosyal sorumluluğa ilişkin talepler MÖHUK m. 24 uyarınca tespit edilecek hukuka göre çözüme kavuşturulacaktır. Nitekim global şirketler, tedarik zincirlerindeki şirketler ile yaptıkları sözleşmelere karşı tarafın kurumsal sosyal sorumluluğuna başvurabilmek amacıyla özel hükümler eklemektedir. Benzer şekilde özel bankaların veya devlet bankalarının hazırladığı kredi sözleşmelerinde de kredi alan kurumun sosyal sorumluluğuna ilişkin özel hükümlere yer verilmektedir5. Hisse alım anlaşmalarında da satın alınan şirketin kurumsal sosyal sorumluluk bağlamında faaliyetlerinin incelenmesi gündeme gelebilmektedir. Global şirketler ya da bankalar bu şekilde toplum nezdindeki imajlarını korumayı hedefleyerek esasen akdi sorumluluğa dayanan bir kurumsal sosyal sorumluluk alanı yaratmaktadırlar. Sözleşmesel bir ilişkinin bulunmadığı hallerde ise kural olarak haksız fiil sorumluluğuna ilişkin MÖHUK m. 34 uygulama alanı bulacaktır. Çevrenin kirletilmesi halinde MÖHUK’ta Roma II Tüzüğü’nden farklı olarak özel bir hüküm bulunmadığı için uygulanacak hukukun MÖHUK m. 34 uyarınca tespit edilmesi gerekecektir.