Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması
Özet
Türkiye’de 1950’li yıllardan itibaren sürekli, bazı dönemlerde artış gösteren, iç göç
olgusu yaşanmaktadır. Nüfusbilimin ana konularından olan göç olayının yönü ve nedenleri
hakkındaki mevcut bilgilere göre, genellikle kırsal alanlardan kentsel alanlara ve özellikle de
ülkemizin az gelişmiş yörelerinden gelişmiş bölgelerine doğru nüfus hareketliliği söz
konusudur. Bu göçlerin önemli bir bölümü sosyal ve ekonomik nedenler sonucu
gerçekleşmektedir.
Yarım yüzyıldan beri devam eden bu göç olgusuna son yirmi yıl içinde Doğu ve
Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde terör sonucu oluşan güvenlik sorunları, büyük ölçekli
kalkınma projeleri, doğal afetler nedeniyle meydana gelen yer değiştirmeler de eklenmiştir.
Özellikle 1985-1996 yılları arasında terörün şiddetlenmesi nedeniyle bölgede yaşayanlardan
bazılarının yerleşim yerleri zorunlu olarak veya kendi istekleriyle değişmiştir.
Türkiye’de göç konusunda düzenli bilgi toplama sistemi yoktur. Genel nüfus sayımları
ile Enstitümüzce yapılan Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarının verilerinden ülkedeki
göçün genel boyutu-yönü hakkında bazı tahminler yapılmıştır. Ayrıca göç konusunda sınırlı
bölgede, yerel özellikte bazı küçük ölçekli araştırmalar da vardır. Ancak bunların hiçbirisi
Türkiye’de yaşanan genel ve özellikle güvenlik nedenleriyle meydana gelen göç olgusunun
boyutunu, yönünü ve nedenlerini ortaya koymamıştır.
Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri son yirmi yılın özellikle ilk on yılında güvenlik
nedenleriyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde gerçekleşen göçten etkilenen ve eski
yerleşim yerlerine dönmek isteyenler için çeşitli yasal düzenlemeler ve iyileştirici çalışmalar
yapmaktadır. Bunların en önemlileri Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) ile Terör
ve Terörden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun’dur.
Bu bölgelerde güvenlik nedeniyle yerlerinden olmuş nüfusun sayısı konusunda kamu
kuruluşlarının verileri ile uluslararası kuruluşların, konuyla ilgili sivil toplum kuruluşlarının
tahminleri birbirinden çok farklıdır ve tartışmalıdır. Doğru çözümler üretmek için en önemli
adım, sorunların boyutu ve nedenlerinin doğru bilinmesidir. İşte bu amaçla “Türkiye Göç ve
Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması” (TGYONA) T.C Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı
Müsteşarlığı’nın talebi ve koordinatörlüğünde, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü tarafından planlanmış ve uygulanmıştır.
Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması’nın temel amacı son 20 yıl içinde
yerinden olmuş kişilerin sayısal boyutunu tahmin etmek, bunların göç etmeden önceki ve
sonraki sosyo-ekonomik özelliklerini, göç süreci ve sonrasında yaşanan sorunlarını, geri
2 | Önsöz
dönen/dönmek isteyen-istemeyenlerin boyutunu, nedenlerini, beklentilerini belirlemektir.
Böylece sorunların doğru tespiti yapılarak ilgili kamu kuruluşlarının doğru politikalar
oluşturması ve çözümler için eylem planları üretmesine katkı hedeflenmiştir.
TGYONA hazırlıkları Temmuz 2004’de başlamış ve tüm aşamaları Aralık 2004-
Haziran 2006 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Üç aşamalı olan bu çalışmanın ilk
aşamasında konu ile ilgili literatür bilgileri derlenmiş, ikinci aşamada 5 ilde yerinden olmuş
kişilerin katıldığı niteliksel araştırma yapılmış, üçüncü aşamada ise niceliksel araştırma
gerçekleştirilmiştir. Niceliksel çalışma göç veren 14 il, yoğun göç alan 10 il ile diğer 57 ilin
kentsel ve kırsal alanlarını temsil eden yaklaşık 6000 hanehalkından oluşan, ülkeyi temsil
eden bir örneklem üzerinde yapılmıştır. Niceliksel araştırmada veri toplanmasında kullanılan
sorukağıdının göçe ilişkin bölümü Birleşmiş Milletler’in Ülke İçinde Yerinden Olmuş Kişiler
Yol Gösterici İlkeleri doğrultusunda hazırlanmıştır.
Örneğe seçilen hanehalklarının genel sosyo-demografik özellikleri ile varsa yaşam
boyu göçleri konusunda bilgiler ile, her hanehalkından seçilen 18-69 yaş arasındaki en çok iki
kişi ile görüşülerek son yirmi yıldaki göçleri ve özellikle yerinden olmuş olanların göç öncesi
ve göç sonrası yaşadıkları ile beklentilerine ilişkin veriler toplanmış ve analiz edilmiştir.
Bu raporun ilk beş bölümünde konu ile ilgili genel durum ve uygulamalar, bölgenin
mevcut durum analizi ve çalışmanın yöntemi ile ilgili bilgiler yer almıştır. Beşinci bölümde
göçün boyutu, özellikleri ve nedenlerine yönelik bulgular, 6., 7. ve 8. bölümlerde yerinden
olmuş kişilerin göç süreci ve bu süreçte yaşadıkları sorunlara ilişkin bulgular, 9. bölümde ise
sonuçlar ve politika öncelikleri sunulmuştur.
Bu araştırmayı akademik özgürlüğüne özen göstererek paylaşımcı ve şeffaf bir
yaklaşımla gerçekleştiren Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsüne destek olan,
katkıda bulunan çeşitli ulusal ve uluslararası kuruluşlar ile sivil toplum örgütleri temsilcileri
vardır.
Hacettepe Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Tunçalp Özgen bu çalışmanın Enstitümüzce
yapılmasını onaylamış ve her aşamasında büyük destek vermiştir. Kendisine teşekkürü borç
bilirim.
Projenin koordinasyonunu sağlayan T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı
Müsteşarlığı Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü’nün bu projeyle ilgili
görevlilerinin yapıcı ve yararlı katkıları için de şükranlarımı sunarım.
Proje yönlendirme kurulunda bulunan T.C. İçişleri ve Dışişleri Bakanlıkları, T.C.
Türkiye İstatistik Kurumu ile GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı temsilcilerinin de çok
önemli katkıları-destekleri olmuştur. Kendilerine teşekkür ederim.
Önsöz | 3
Ayrıca uluslararası kuruluşlardan Birleşmiş Milletler Genel Sekreterinin yerinden
olmuş kişilerin insan haklarıyla ilgili özel temsilcisi Prof. Dr. Walter Kalin’e, Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı Türkiye Temsilciliği’ne, Avrupa Birliği Türkiye Temsilciliğine
çalışmanın planlanması aşamasında katkı ve katılımları için teşekkür ederim.
Projenin alan çalışmaları sırasında büyük destek veren valiler ve diğer il
yöneticilerinin katkılarını da saygıyla anıyorum.
Bu araştırmanın tüm aşamalarında özenle, özveriyle çalışan Enstitümüzün akademik
ve idari personelinin emeklerinden takdirle bahsetmem gerekir. Ayrıca bu araştırmada çalışan
proje asistanı, saha görevlileri ve araştırmanın bazı aşamalarında yer alan danışman öğretim
üyeleri ile ziyaret edilen hanelerde görüşülen kişilere de teşekkür ederim.
Bu raporda sunulan araştırma sonuçlarının, yerinden olmuş nüfusun sorunları
konusuyla ilgili kurumların güncel-doğru-tam-sürekli politikalar geliştirmesine ve çözümler
üretmesine katkıda bulunacağına inanıyorum.
