Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  

Tarih Anabilim Dalı 
 

 

 

 

 

XVII. YÜZYIL’DA OSMANLI DEVLETİNDE RÜŞVET 

 

 

 

 

Kaan KOCAMAN 
 

 

 

 

 
 

Yüksek Lisans Tezi 
 

 

 
 
 
 
 

Ankara, 2019 
 

 

 



 

 

XVII. YÜZYIL’DA OSMANLI DEVLETİNDE RÜŞVET 

 

 

 

 

Kaan KOCAMAN 
 

 

 

 

 

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Tarih Anabilim Dalı 

 

 

 

 

Yüksek Lisans Tezi 
 

 

 

 

 

 

Ankara, 2019 
 

 

 









 iv 

 
ÖZET 

 
 
 
 
 
 
KOCAMAN, Kaan. XVII. Yüzyıl’da Osmanlı Devletinde Rüşvet, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019. 
 

 
Rüşvet, birlikte yaşamanın zorunlu bir sonucu olarak doğan devlet sistemi ve bu sisteme geçen toplumlarda var 

olmuş en eski suçlardan birisidir. Ekonomik şartlar ne olursa olsun rüşvet her daim varlığını sürdürmüştür. Rüşvet 

her ne kadar eski bir suç olsa da bir o kadar geleneği içinde barındırır. İnsanlık tarihinin bir parçası olarak rüşvetin 

Osmanlı Devleti'nin alt ve üst kademelerin de birçok örneğinin mevcudiyeti şaşırtıcı değildir. İşte burada rüşvet 

Osmanlı tarihinin konusu olarak ele alınmaya çalışılacaktır. 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıla ait nasihatnamelerde 

rüşvetin Osmanlı düzenini tehdit eden hususlar arasında ilk sırada sayılması sebebiyle zaman dilimi bu dönem ile 

sınırlandırılacaktır. Ancak bunu sadece kronolojik bir sıralama ile vermek yerine mümkün olduğunca çok yönlü 

bir okuma ile sorgulamayı amaçlıyoruz. 
 
 
Anahtar Sözcükler 
 
Rüşvet, Osmanlı Devleti, 17. yüzyıl, Osmanlı Tarihi, İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku 
 



 v 

 

 

ABSTRACT 

 

KOCAMAN, Kaan. Bribery In The Ottoman Empire In The 17th Century, Master’s Thesis, Ankara, 

2019. 

 

Bribe, it is one of the oldest crimes that existed in the system of state and the societies that emerged as a necessary 

result of living together. Whatever the economic conditions bribery has always existed. Although bribery is as old 

as crime it contains so much tradition. Bribery is part of human history as it is not surprising that many examples 

of the lower and upper levels of the Ottoman Empire. In here, bribery will examine the subject of Ottoman history. 

İn late 16th and 17th century’s nasihatname, bribe is the first order to threaten the Ottoman order because of the 

time period will be limited to this period it. But instead of just giving it a chronological sorting we aim to query it 

as much as possible. 

 

Keywords 

Bribery, Ottoman State, 17th Century, Ottoman History, Islamic Law, Ottoman Law 

 

 

 

 

 

 



 vi 

 

 

 

İÇİNDEKİLER 
 

KABUL VE ONAY………………………………………………………………………..i 
 
YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI………..…….…..……..ii 
 
ETİK BEYAN……………………………………………...…………………….………...iii 
 
ÖZET………………………………………………………...……………………………..iv 
 
ABSTRACT…………………………………………….……….…….……………….…..v 
 
İÇİNDEKİLER…………………………………………...……………...…....……….…..vi 
 
GİRİŞ: ……………………………………………………………………………..……....1 
 
1. BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KRONOLOJİK BİR KURGU İLE RÜŞVET……..11 
 
2. BÖLÜM: HUKUKUN KONUSU OLARAK RÜŞVET………..………….….…......21 

 
3. BÖLÜM: RÜŞVET ALAN-VEREN İLİŞKİSİ VE RÜŞVETİN SEBEPLERİ........36 

 
4. BÖLÜM: HEDİYE-RÜŞVET İKİLEMİ: PİŞKEŞ Mİ RÜŞVET Mİ?......................46 

 
5. BÖLÜM: DEVLET RİCALİNDE RÜŞVETÇİLİK…………….…………………..58 
 
SONUÇ……………………………………………………………………….….…………73 
 
KAYNAKÇA………………………………………………………………………………74 
 
EK 1. ORİJİNALLİK RAPORU.…..…………..………..…….………………………….84 
 
EK 2. ETİK KURUL/ KOMİSYON İZNİ YA DA MUAFİYET FORMU……….……85 
 
 
 



 
   

1 

 

GİRİŞ 
 

Vermezdi kimse kimseye nân minnet olmasa  

Bir maslahat görülmez idi rüşvet olmasa 

Nâbî    

(Aydın, 2017, s. 47) 

 

İnsanın meşru biçimde ulaşamadığı ekonomik kazanç, sosyal ya da siyasî statüyü elde etmek 

için başvurduğu ilişki veya tutumu ifade eden rüşvetin suç türü olarak köklü bir geçmişi vardır.  

Rüşvetin suç olarak görülmesi, karşılıklı çıkar ilişkisinin sosyal ilişkilere zarar vermesi ve 

güvensizlik ortamı yaratmasındandır. İlginç olan şu ki, rüşvet hem ahlakî çürümenin sonucu 

hem de sebebi olarak kabul edilir. Temel endişe ise, her rüşvetin dolaylı olarak yeni rüşveti 

beraberinde getireceği ve sonunda toplumun yegâne “iş yaptırma mekanizması” haline 

geleceğidir. Tarih boyunca farklı toplumlarda rüşvet alan ile verenler, hukukî, ahlakî ve dinî 

olarak onaylanmadıklarını bilmelerine rağmen, en kısa sürede hedefe varma isteğinde 

birleşirler. Rüşvet veren, rüşvet alana sağladığı çıkarla –bu çıkar genelde para gibi maddî 

unsurlardır- hedefine ulaşırken, rüşvet alan “yaptıklarının karşılığı” olarak kendisine verilen 

paranın ya da menfaatin sahibi olur. Sözü edilen çıkar ilişkisi suç olarak görüldüğünden gizlidir. 

Ancak hukukun konusu olabilmesi için öncelikle rüşvet alan ve veren tespit edilmelidir. Aksi 

takdirde yaptırım uygulanamamakta ve suçun önüne geçilememektedir. Ancak bu hiç kolay 

değildir. Zira, rüşvet esas itibarıyla gizli bir mutabakata dayanmaktadır. Bu durum, rüşvet 

konusunda yapılan bilimsel çalışmaların sınırlı sayıda kalmasına yol açmıştır. (Kılavuz, 2003, 

s. 207) Ancak son yıllarda sosyal bilimlerde yolsuzluk ve rüşvet konusu yeniden gündeme 

gelmiştir. Bunun en önemli sebebi bazı ülkelerde yolsuzluk ve rüşvet suçlarının hükümetleri 

etkilemesi, kimi zaman da hükümetleri değiştirmesidir.1 

İnsanlık tarihinin bir parçası olarak rüşvetin Osmanlı Devleti’nin alt ve üst kademelerin de 

birçok örneğinin mevcudiyeti bilinmektedir. İşte burada rüşveti Osmanlı tarihinin konusu 

olarak ele almaya çalışacağız. Hemen belirtelim ki, 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıla ait 

nasihatnamelerde rüşvetin Osmanlı düzenini tehdit eden hususlar arasında ilk sırada sayılması 

                                                             
1 Son olarak 2018 yılında İspanya’da yolsuzluk yaptığı ve rüşvet aldığı iddia edilen İspanya Başbakanı Mariano 
Rajoy'a yöneltilen suçlamalar sebebiyle verilen gensorunun kabul edilmesi sonucu Rajoy hükümeti düşmüştür. 
  
http://www.sabah.de/gundem/2018/06/01/ispanyada-yolsuzluk-davasi-hukumeti-dusurdu 



 
   

2 

sebebiyle zaman dilimimizi bu dönem ile sınırlandırarak ele alacağız. Ancak bunu sadece 

kronolojik bir sıralama ile vermek yerine mümkün olduğunca önceki dönemleri de içine alacak 

şekilde çok yönlü bir okuma ile sorgulamayı amaçlıyoruz. 

Aslında 17. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin siyasî, askerî ve ekonomik olarak bir çözülme dönemi 

olarak bazen de gerilemeci edebiyat anlatısının kalıpları dışına çıkılarak farklı yorumların 

konusu olan bir dönemdir. Buna göre, söz konusu dönemde bürokrasi oldukça gelişmiştir. 

Rüşvetçilik ve adam kayırma gibi algılanan hususlar ise Osmanlı Devleti’nin çöküşünden çok 

canlılığını ifade etmektedir. (Peirce, 2013, s. 251) Oysa, dönemin nasihatname yazarları için 

rüşvet, “bozulmanın” bir sebebidir. Şurası açık ki; Osmanlı Devleti’nde rüşvet, 17. yüzyılın 

sorunu değildir. Osmanlı Devleti’nde sistemin en “iyi” işlediği dönem olarak kabul edilen 16. 

yüzyılda Rüstem Paşa ile ilgili veriler bu dönemde de rüşvetin yaygın olduğuna işaret ediyor. 

(Gökbilgin, 1956, s. 11-50) Daha önceki dönemlerde de rüşvet olayları olmakla birlikte Rüstem 

Paşa’nın önemi devlet katındaki rüşvetin bu dönemde başladığına yönelik kayıtlardır.2  

Hemen belirtelim ki, çalışma esas olarak nasihatnamelere dayanmaktadır. Nasihatname, İslâm 

devletlerinde yaygın olan edebi bir türdür ve Hint-İran geleneğine dayanmaktadır. (İnalcık, 

1966, s. 261-268) Dürüst ve ahlâklı bireylerin meydana getirdiği bir toplum oluşturabilmek 

adına yazılan eserlere her kültürde rastlanır. Nasihatnamelerin temelini, özellikle semavî 

dinlerin ve ahlâk felsefecilerinin bu konuda ortaya koyduğu ilkeler oluşturmaktadır. Bu konuda 

Arap ve İran geleneğinde birçok eser yazılmıştır. (Pala, 2006, s. 409) Yazarları konuya yönelten 

en önemli husus İslâm dininin nasihat dini olduğunu vurgulayan âyet ve hadislerdir. Türklerin 

nasihatname türünde eser vermeleri ise İslam’a geçişten sonradır. Burada zikredilebilecek 

eserler arasında ilk sırada, Yûsuf Has Hâcib’in 11. yüzyılda yazdığı ve Karahanlı hükümdarı 

Tamgaç Buğra Han’a sunduğu Kutadgu Bilig’i verebiliriz.3  

                                                             
2 Bazı görüşlere göre Rüstem Paşa’ya atfedilen rüşvet suçlamasının sebebi bu dönemlerde ortaya çıkan yeni bir 
makam vergisi türü olan câize ile ilgili olabilir. Rüstem Paşa ile ilgili inceleme ilerleyen bölümlerde yapılacaktır. 
 
3 Kutadgu Bilig, sadece ahlak dersi veren bir eser değil, insan hayatının anlamlandırmaya çalışarak onun cemiyet 
ve dolayısıyla devlet içindeki görevlerini tayin eden bir hayat felsefesi sistemidir. Yûsuf Has Hâcib, birbirine çok 
sıkı bağlarla bağlı bulunan fert, cemiyet ve devlet hayatının ideal bir biçimde düzenlenmesinde yardımcı olacak 
zihniyet, bilgi ve faziletlerin nelerden oluştuğunu, bunların nasıl elde edileceği ve nasıl kullanılacağı üzerinde 
durmuştur. İnalcık, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri” adlı makalesinde (İnalcık, 
1966) Orta Asya Türk siyaset kültürünün en önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig’deki siyaset anlayışının 
Osmanlı Devleti’nde devam eden unsurlarını göstermiştir. Daha sonra yazdığı “Suleiman the Lawgiver and 
Ottoman Law” adlı makalesinde (İnalcık, 1969) ise, Osmanlı Devleti’ndeki kanun kavramının eski Türk 
geleneklerindeki töre ve yasa anlayışının Osmanlı’da devam eden etkisiyle şekillendiğini vurgulamıştır. Türk tarihi 
için bir diğer önemli eser Nizamülmülk (d. 1018, ö. 1094) tarafından yazılan Siyasetname’dir. Gerçek ismi Ebu 
Ali Hasan olan Nizamülmülk, 1018 tarihinde İran'ın, Horasan bölgesinin Tus şehrinde doğdu. Dönemin Daha 
sonra Selçuklu Devleti’nin hizmetine girerek, Çağrı Bey (d. 989, ö. 1060) Sultan Alp Arslan (d. 1029, ö. 1072) ve 
Melikşah (d. 1055, ö. 1092)’ın dönemlerinde baş vezirlik görevini üstlendi. (Özaydın, 2007, c. 33, s. 194-196) 
Nizamülmülk, Siyasetname’ de “olması gerekenler” hakkında somut önerilerde bulunur. Ayrıca eser, dönemin 
devlet ve bürokrasi yapısı, yöneten-yönetilen ilişkisini de yansımaktadır. Siyasetname’nin tarzı Anadolu Selçuklu 



 
   

3 

Genellikle Siyasetnâme veya nasihatname kavramlarının yanında “nasihat literatürü”, “ıslahat 

risaleleri”, “ıslahat layihaları”, “ıslahat metinleri” ve “reformist metinler” tanımları da 

kullanılmıştır.  Geleneksel nasihatnamelerden izler taşısa da Osmanlı örneğinde özgün bir tür 

yaratıldığı için nasihatnamenin yanında ıslahat risalesi/lâyihaları kavramları da kullanılmıştır. 

(C. Yılmaz, 2003, s. 302) Osmanlı döneminde özellikle 16. yüzyılın sonlarında 

siyasetnamelerin yanı sıra bir takım ıslahat lâyiha/risalelerinin de yaygınlaştığı görülmektedir. 

Ancak bunları siyasetname tipi eserler kategorisinde ele almak mümkün değildir. Her ne kadar 

siyasetnamelerde izahı yapılmış olan devlet ve toplum anlayışını temel alsalar da, 

siyasetnamelerde nazarî meseleler açıklanmış, ıslahata müteallik eserlerde devlet ve toplumun 

içine düştüğü “kötü” durumdan nasıl kurtulacağına ağırlık verilmiştir. (Öz, 2017, s. 19) 

17. yüzyıl Osmanlı Devleti’nde lâyihalar devridir.4 Padişahların yönetimden gitgide ellerini 

çekmeleri ve saraya kapanmaları sonucu sadrazamların otoriteleri azalmış, saray içindeki kimi 

güç odaklarının kurduğu yeni siyasal güç koalisyonları oluşmuştur. Padişaha ulaşması güçleşen 

sadrazam sunduğu telhislerle padişahla irtibat kurabilmiştir. (Howard, 2011, s. 204) Sadrazamla 

beraber sayısal olarak artışına karşın güç kaybına uğrayan bürokrasinin gerilemesine bağlı 

olarak ortaya çıkan nasihatname türünün yazarları arasında sadrazam, saray içi görevliler, 

bürokratlar, Şeyhülislâm ve vakanüvisler gibi çeşitli görevliler bulunmaktaydı. Burada Osmanlı 

ıslahat lâyihalarını/risalelerini özgün kılan özelliklerden bahsetmeden önce benzerlikleri ortaya 

koymakta fayda görüyoruz. Osmanlı ıslahat risalelerinde klasik siyasetnamelerde anlatılan 

devlet ve toplum anlayışı temel alınıyordu. Ayrıca, ıslahat risalesi yazarlarının yer verdikleri 

tarihi olaylar, kullandıkları dini motifler (ayet, hadis ve vecizeler) de benzerlik taşımaktaydı. 

                                                             
ve Osmanlı Devleti’nde devam ettirilse de Osmanlı’da ki ıslahat lâyiha ve risalelerinin kendine özgü yanları 
bulunup, klasik siyasetname ve ahlak kitaplarından ayrılır. 
4 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl Osmanlı ıslahat lâyihalarını genel değerlendirmeye tâbi tutan literatüre baktığımız 
zaman Mehmet Öz’ün Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları adlı çalışmasını 
zikretmeliyiz. (Öz, 2017) Eserde, Osmanlı Devleti’nin sosyo-politik yapısının gösterdiği değişim ele alındıktan 
sonra ıslahat lâyihalarında ileri sürülen fikirler derin bir şekilde incelenerek anlamlandırılmıştır. Eserin sonuna 
eklenen bölümlerde 16. yüzyıl sonlarından 18. yüzyıla Osmanlı Devleti’nin siyasi tarihi ele alınarak 
nasihatnamelerin yazıldığı dönemin konjonktürü yansıtılmıştır. İkinci ekte Osmanlı klasik dönem Osmanlı siyaset 
düşüncesine değinildikten sonra üçüncü ekte ana hatlarıyla 17. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin durumu anlatılmıştır.  
Bunun dışında Rıf’at Ali Abou-El-Haj’ın Modern Devletin Doğası’da zikredilmesi gereken bir çalışmadır. (Abou-
El-Haj, 2000) Yazar bu eleştirel çalışma da sadece ıslahat risalelerinin nasıl okunması gerektiğine dair alternatif 
bir bakış açısı sunmakla kalmayıp, devletin bu dönemde yaşadığı değişim ve dönüşümün analizini sunmaktadır. 
17. yüzyılda gerilemekten ziyade yapısal bir değişim söz konusudur. “Kriz” olarak anılan tüm gelişmeler bu 
değişimin bir sonucudur. Rıf’at Ali Abou-El-Haj, nasihatname literatürünün yanlış yorumlandığını öne sürerek, 
oluşan “bozulma” ve “gerileme” iddialarına karşı çıkmış, Osmanlı Devleti’ni katı ve değişmez bir yapı olduğunu 
reddetmiştir. (Abou-El-Haj, 2000, s. 55) 
Nasihatnamelere dair geniş bir literatür söz konusu olduğundan burada sadece birkaç örnek verilmekle 
yetinilmiştir. (Gökbilgin, 1957, s. 197-128; İnalcık, 2015, s. 117-177; Faroqhi, 1996, s. 216-22; Yılmaz, 2003a, s. 
231-298; Öz, 1991, s. 49-52; Kafadar, 2001, s. 23,28; Yılmaz, 2003b, s. 299, 338, Aksan, 1993, s. 53-69.) 
 



 
   

4 

(Öz, 2017, s. 19) Bir diğer benzerlik ise, Osmanlı ıslahat risalesi yazarlarının kendilerine 

“padişahın güvenilir akıl hocası” rolünü vermeleriydi. (Howard, 2011, s. 200) 

Osmanlı ıslahat risalelerinin özgün yanlarından bahsedecek olursak, bu eserlerin eksenini 

belirleyen temel soru devletin ve toplumun içinde bulunduğu “kötü” durumdan nasıl 

kurtulabileceğiydi. Kullanılan temalar genellikle aynıdır. İlk olarak, adaleti sağlama vazifesi 

bulunan hükümdarın bu görevi yerine getirmesi gerekliliğidir. “Sürüsüne” adil hükmeden bir 

“çoban” padişah ideali aynı zamanda kargaşanın giderilmesini sağlayacak yegâne unsur olarak 

padişahın görülmesi türün özelliklerindendir. Islahat lâyihası yazarları devletin bir “buhran” 

içinde bulunmasının sebebini eski kanun ve geleneklerin terk edilmesi olarak görmüşlerdir. 

Sundukları çözüm önerisi ise daha çok Yavuz Sultan Selim dönemi (1512-1520) ve Kanuni 

Sultan Süleyman döneminin (1520-1566) ilk yarısına atfedilen “altın çağ” düzeninin yeniden 

hayata geçirilmesiydi. 

Osmanlı ıslahat risalelerini özgün kılan bir diğer husus eserlerde kullanılan dildi. Yazarlar, 

Osmanlı Türkçesinin edebi zarafetini yansıtmakta ve İslâmî söylem konusunda Arapça ve 

Farsça kadar uygun bir dil olduğunu kanıtlamaya çalışmaktaydılar. (Howard, 2011, s. 202-203) 

Zikredilmesi gereken bir diğer özellik Osmanlı Devleti’nde şeriattan bağımsız olarak ortaya 

çıkan hukukun geniş kanun yapma faaliyeti, nasihatnameler tarafından sağlanan fikirleri 

izlemesidir. Eski Hind-İran siyaset teorisinden geldiği anlaşılan temel nazariye adalet dairesi 

adıyla anılmıştır. Buna göre, hükümdarın gücü askerî güce, askerî güç reayadan alınan vergiye, 

vergilerin artması ise adalete bağlıdır. Kısaca “adalet mülkün temelidir.” (İnalcık, 2017, s. 59) 

Nasihatname yazarları tarafından sıkça belirtilen bu kavram Osmanlı kanunlarının temel 

dayanağı idi. Dolayısıyla ideal hükümdar, egemenliğini korumak istiyorsa adaletle 

hükmetmelidir.  

16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıla ait nasihatnameleri bizim için bu kadar önemli kılan ise rüşvete 

merkezi bir yer verilmesindendir. Toplumun tüm kesimlerini etkileyen ahlakî çürümeden 

bahseden yazarlar, kanûn-ı kadîm’in ihlal edilmesinin ve yönetimdeki “bozulmanın” temel 

sebeplerinden birinin rüşvet olduğunu ileri sürerler. Mansıplar rüşvetle ehil olmayan kimselere 

tevcih edilmektedir. Azledilme korkusuyla görevlerinde kalmak için üstlerine rüşvet veren 

kişiler, verdikleri rüşveti çıkarmak için halka zulmetmektedir. (Öz, 2017, s. 112-114)  

Bu bağlamda zikredeceğimiz ilk eser, Lütfi Paşa (?- ö. 1563)’nın Asafnâme’sidir. Her ne kadar 

tez için belirlenen zaman diliminin dışında kalsa da rüşvet konusundaki yorumları ve 

kendisinden sonra ki eserleri etkilemesi bakımından burada kullanılmıştır. Asafnâme klasik 

siyasetname türüne aittir. Kanuni Sultan Süleyman döneminin (1520-1566) sadrazamlarından 

olan Lütfi Paşa tarih ve edebiyat alanında da eserler yazmıştır. (İpşirli, 2003, s. 235) 



 
   

5 

16. yüzyıl için önemli eserlerden bir diğeri Gelibolulu Mustafa Âli’nin Nushatü’-Selâtin’i5 dir. 

Çeşitli idari mevkilerde bulunan ve tarihçiliği ile ön plana çıkan Mustafa Âli, çabalarına rağmen 

arzuladığı üst kademelere gelememiştir. Osmanlı düzenini eleştirmesinde ve kötümser tavrında 

kendi hayal kırıklıklarının rol oynadığı öne sürülmüştür.6 Nushatü’s-Selâtin, Asafnâme gibi 

klasik bir siyasetname değildir. Bu bakımdan Osmanlı nasihatname türünün öncü eserlerinden 

sayılmıştır. (Öz, 2017, s. 24)    

Yazarı bilinmeyen ve III. Murad’a (1546-1595) sunulan Hırzü’l-Mülûk’ da ise sırasıyla 

padişahın, vezirlerin, beylerbeylerinin, askerîn ve son olarak ulemanın durumu ele alınmıştır. 

Rüşvetin devletin her kademesinde yaygınlaştığını vurgulayarak, padişahın yönetimde etkin 

biçimde yer almasıyla rüşvetin önlenebileceği belirtilir.7 

Kullanacağımız bir diğer eser, Hasan Kâfî el-Akhisârî’nin (1544-1616) Usûlü'l-hikem fî 

nizâmi'l-âlem’idir.8 Bosna-Hersek’in Akhisar (Prusac) kasabasında doğan Hasan Kâfî, 

eğitimine on iki yaşındayken başladı. Medrese eğitimi için 1566 yılında İstanbul’da gitmiş, 

Kemalpaşazâde’nin talebesi olan Hacı Efendi Kara Yılan’dan ders almıştı. Eğitimini 

tamamladıktan sonra memleketi Akhisar’a dönüp birçok kitap yazdı ve sonrasında Akhisar 

kadısı oldu. (1583) En çok bilinen eseri olan,  Usûlü'l-hikem fî nizâmi'l-âlem’i Eğri ve Haçova 

seferlerinden sonra devlet adamlarına sundu. Daha sonra eserini Türkçeye çevirip, III. 

Mehmed’e (1566-1603) takdim etmiş ve onun iltifatını almıştır. (Aruçi, 1997, s. 326) Eseri, 

giriş, mukaddime, dört ayrı bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. İçerik olarak, Osmanlı sisteminin 

hatalarını ortaya koyarak ekonomik, sosyal, siyasî ve askerî sorunlara yer vermiştir. (İpşirli, 

1981, s. 250) 

17. yüzyılda ilk bahsedeceğimiz eser II. Osman’a (1604-1622) sunulan Kitâb-ı Müstetâb’dır. 

Yazarı bilinmemekle birlikte diğer risalelerin çoğunlukla üstünde durduğu gibi bozulmayı III. 

Murad’ın saltanat yıllarına dayandırır. Osmanlı kurumlarındaki “bozulmanın” ‘kanun-ı 

kadim’e uyulmamasına bağlayan yazar, ‘daire-i adlîye’ye atıf yaparak ülkenin ancak reaya 

hazine ve askerle ayakta kalacağını belirtir. (Yücel, 1988, s. 18) 

                                                             
5 Burada Faris Çerçi’nin hazırladığı neşir kullanılmıştır. (Nushatü’s-Selâtin, 2015, İstanbul) 
6 Yazar ve eserleri için ayrıntılı bilgi için bkz. Cornell Fleischer, Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydını ve 
Bürokratı, Çeviren: Ayla Ortaç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013 
7 Hırzü’l-Mülûk’ün tam metni Yaşar Yücel’in Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar: Kitâb-ı Müstetâb, 
Kitâbu Mesâlihi’l Müslimin ve Menâfi’i il- Mü’minîn, Hırzü’l Mülûk adlı kitabında ve Ahmed Akgündüz’ün 
Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri adlı eserinin 8. cildinde yer almaktadır. 
8 Akhisari ve eseri için bkz., Mehmet İpşirli, “Hasan Kâfî el-Akhisârî ve Devlet düzenine Ait Eseri Usûlü’l-Hikem 
Fî Nizâmi’l-Alem”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı. 10-11, s. 239-247; Fatih Yeşil, “Tedbirden Adalete: Tursun Bey 
ve Hasan Kâfî el-Akhisârî’nin Kaleminden Osmanlı Siyaset Düşüncesinin Evrimi”, M. Öz-F. Yeşil (Ed.), 
Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, İstanbul, 2015, s. 535-555. ; Rıdvan Bayer,  “Hasan Kâfi 
Akhisarî’nin Hayatı Ve Siyasetname Alanı İle İlgili “Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-Alem” Adlı Eseri Üzerine Bir 
Değerlendirme”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, c. 4, s. 4, s. 131-145 



 
   

6 

Bir diğer ıslahat lâyihası, -bu türün belki de en çok bilineni- Koçi Bey risalesidir. Söz konusu 

risale Koçi Bey’in yazdığı telhislerden oluşmaktadır. (Koçi Bey, 2011) IV. Murad’ın 

ıslahatlarında rol oynayıp oynamadığı tartışmalı olsa da bu risale 17. yüzyılda ki durumu 

kavramak açısından önemlidir. IV. Murad’ın “musahib” ve “mahrem-i esrarı” (Koçi Bey, 2011, 

s. 18) olan Koçi Bey’in hayatı hakkında kesin ve net bilgiler yoktur.9 Koçi Bey, risalesinde 

“bozulmanın” ilk olarak Kanuni zamanında (1520-1566) başladığını asıl bozulmanın ise III. 

Murad zamanında olduğunu belirtir. (Koçi Bey, 2011, s. 144-147) Ayrıca, tımar sisteminin 

bozulması, kapıkullarının durumu ve ulemayla ilgili ayrıntılı analizlere yer verir. Eserin 

konumuz açısından önemli olan yönü rüşvetin tüm karışıklıkların, halkın, ülkelerin harap 

olmasının ve hazinenin eksilmesinin sebebi olarak ele alınmasıdır.  

17. yüzyılda yazılan diğer bir risale, Veliyüddin telhisleri, Koçi Bey’e mâl edilmiştir ve IV. 

Murad’a sunulmuştur.10 (Murphey, 1979) Buradaki yedi telhisten üçü Koçi Bey risalesinde yer 

almaktadır. Koçi Bey risalesindeki gibi bütün karışıklıkların sebebi olarak rüşvet görülür. 

Rüşvetin önlenmesi için yine benzer olarak beylerbeyinin ömür boyu görevde kalması ve 

suçları kesinleşmeden cezalandırılmamaları tavsiye edilir. Yazara göre mansıpların ehil kişilere 

verilmesi halinde rüşvetçilik ortadan kalkacaktır. 

İnceleme kapsamında yer verilecek olan bir başka eser, Kâtip Çelebi’nin (1609-1657) kaleme 

aldığı “Düsturü’l Amel li Islahi’l Halel”idir.  Burada yazar devlet ve toplum hayatı, reaya, asker 

ve hazinenin durumunu açıkladıktan sonra sonuç kısmında çözüm önerilerini sunar. (Gökyay, 

1968, s. 22, 23) Eserin neticetü’n netice kısmında Koçi Bey’e benzer olarak rüşvet alınmaksızın 

ehil kişilerin göreve tayin edilmelerini ve uzun süre görevden alınmamaları gerektiğini aktarır. 

(Gökyay, 1968, s. 68) Kâtip Çelebi’nin hayatıyla ilgili bilgileri kendi eserlerinden 

öğrenmekteyiz.  Kısaca değinmek gerekirse, kendisini “Mustafa İbn Abdullah eş-şehîr Hacı 

Halife ulema arasında Kâtip Çelebi demekle meşhur” olarak tanıtmıştır. “Zarif” ve “ârif” yani 

iyi yetişmiş kültür sahibi bir kişi olmakla birlikte sarayın yüksek kültür adamlarından sayılırdı. 

                                                             
9 Koçi Bey’in hayatı hakkında bilinenler, 19. yüzyılın ikinci yarısında risâlelerinin ilkinin basımı sırasında ortaya 
çıkan bazı tahminlerden ibarettir. (Akün, 2002, c. 23, s. 43) Arnavuttur. Göriceli olduğu iddia edilse de bu husus 
kanıtlanamamıştır. “Koçi” adı aslında onun lakabıdır. Asıl adı Mustafa Bey olarak geçer. (Koçi Bey, 2011, s. 18) 
“Koçi Bey” sözünün bir lakap değil, doğrudan 15. ve 16. yüzyıllarda kullanılan bir ad olduğu iddiası da 
mevcuttur. (Akün, 2002, c. 23, s. 44) 
 Kendisi I. Ahmed zamanından (1603-1617) IV. Murad zamanına kadar (1623-1640) Enderun’da değişik 
odalarda bulunmuş, IV. Murad zamanında Hasoda’ya alınmıştır. IV. Murad’a düşüncelerini çekinmeden 
aktarması ve kullandığı tenkidî üslup onun padişaha çok yakın bir kişi olduğu izlenimi yaratıyor. Koçi Bey,  I. 
İbrahim zamanında (1640-1648) sarayda görev alır. Sultan İbrahim, Koçi Bey’den kendisine de bir risale 
hazırlamasını ister. Saraydan ne zaman uzaklaştırıldığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Net olmamakla birlikte 
1650’li yılların başında öldüğü tahmin edilmektedir. (Koçi Bey, 2011, s. 19) 
10 Veliyüddin telhisleri için bkz. Rhodas Murphey, “The Veliyuddin Telhis: Notcies on the Sources and 
Interrelations between Koçi Bey and Contemporary Writers of Advice to Kings”, Beletten, Cilt 43, 1979, s. 547-
571. 



 
   

7 

Kadızâdeliler tartışmalarının en hararetli dönemlerini yaşamıştı. Ancak o “kuru kavgalardan” 

uzak kalmış, huzur yanlısı olmuştu. (İnalcık, 2015, s. 133) IV. Murad’ın Revan seferine (1635) 

katılarak kâtiplik görevinde bulunur. Kâtipliği sırasında devletin sorunları üzerinde tespitlerini 

sürdürür. (İnalcık, 2015, s. 133) Kâtip Çelebi, tarih, coğrafya, felsefe, din, biyografi ve 

bibliyografya gibi birçok alanda eser verdi.11 

Müelliflerini bilmediğimiz ve 17. yüzyılda kaleme alınan Kitâbu Mesâlihi’l Müslimîn ve 

Menâf’i’l- Müminîn (Yücel, 1988). 1639’da Veziriâzam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’ya (d. 

1592-ö. 1644) sunulur.12 Söz konusu risalenin yazarı diğer risalelerden farklı olarak çözümü 

eskiye dönüşte görmez. Yazar, her zamanın kendi şartları olduğunu belirterek eskiye dönüşün 

fayda vermeyeceğini savunur.13  

Hezarfen Hüseyin Efendi’nin14 (1600-1679) Telhîsü’l Beyân fî Kavânîn-i Âli Osman’ı15 da 

zikredilmesi gereken kaynaklar arasındadır. (Hezarfen Hüseyin Efendi, 1998) İstanköy 

doğumlu olan Hüseyin Efendi daha sonra İstanbul’a gelerek eğitimini tamamladı ve Vezîriâzam 

Fâzıl Ahmed Paşa’nın (1635-1676) himayesine girdi. (Hezarfen Hüseyin Efendi, 1998, s. 544, 

546) İbranice ve Grekçe bilen Hüseyin Efendi, aynı zamanda bir kütüphane kurucusuydu. 

Köprülü Fazıl Ahmed Paşa himayesinde Sultan IV. Mehmed’e (1642-1693) tarih hocalığı 

yapmış, kısa süre Divân kâtipliğinde bulunmuş, Kâtip Çelebi gibi devlet kanunları ve daireleri 

üzerinde topladığı geniş bilgiler dolayısıyla devlet adamları ve yabancılar nezninde aranan bir 

şahsîyet olmuştu. Ayrıca, Avrupa tarihi ve kültürüne ilgi duymuştu. (İnalcık, 2015, s. 153) 

Hüseyin Efendi, Telhîsü’l Beyân fî Kavânîn-i Âli Osman adlı risalesinde Kâtip Çelebi ve Lütfi 

Paşa’nın nasihatnamelerinden etkilenir. Hüseyin Efendi, ıslahat çalışmalarının yararsız 

olacağına inanır. Telhîsü’l Beyân’da genel olarak yazara ait özgün kısımlar az olup, derleme 

niteliği taşır. Eserinde diğer 17. yüzyıl ıslahat risalelerinde olduğu gibi, geleneksel ıslahat 

                                                             
11  Bilinen eserlerinden bazıları: Tarih: Arapça Fezleke (Fezleket akvâl’l-ahyâr fi ilmi’t-târîh ve’l-ahbâr) 
Türkçe Fezleke, Tarîh-i Frengi tercümesi, Tuhfet’ül-kibâr fi esfâri’l-bihâr, Takvîmü't-tevârih, Tarîh-i 
Kostantaniyye ve Keyasire (Revnaku’s-saltana) İrşadü’l-Hıyâfâ ila Tarihi’l-yunun ve’r-Rûm ve’n-Nasârâ (Yunan 
ve Hıristiyan Târihi Hakkında Doğrulukları Gösterme), Coğrafya: Cihannüma, Levâmiu’n-nur fi zulmeti Atlas 
Minur, Bibliyografya: Keşfü'z-zunûn, Din: Mîzânü'l-Hakk fi ihtiyâri'l-ahakk, Diğer: Tuhfetü’l-ahyâr fi’l-hıkem 
ve’l-eş’âr, Tütün Risalesi (Gökyay, 2002, s. 36-40)     
 
12 Baki Tezcan, bu kaynağın 16. yüzyıla ait olduğunu ileri sürmüştür. (Tezcan, 1999) 
13“Evvelden olagelmiştir dimek fâide vermez, ol zaman bu zamana uymaz. Ol zamanda bu fesadlar yoğimiş, şimdi 
halk bir yozdan dahî olmuşdur, her husus zamanına göre evladır.  (Yücel, 1988, s. 102) 
14 Osmanlı Devleti’nde çeşitli ilimleri öğrenip, devlet adamlarının hizmetine girenlere hezarfen (bin ilim sahibi) 
denirdi. Evliya Çelebi ve Hezarfen Hüseyin Efendi, 17. yüzyılda buna uygun örneklerdir.  
15 Eser, Sevim İlgürel tarafından neşredilmiştir. Çalışmamızda bu neşir kullanılacaktır. Hezarfen Hüseyin Efendi. 
Telhîsü’l Beyân fî Kavânîn-i Âli Osman. Hazırlayan: Sevim İlgürel, TTK Basımevi, Ankara, 1998. 
 



 
   

8 

düşüncesi benimsenmiş olup, eski kanunlar yüceltilmiş, “altın çağa” duyulan özlem 

vurgulanmıştır. (Öz, 2017, s. 99)  

Rüşvet ile ilgili olarak kullanılacak bir başka önemli kaynak grubu kadı sicilleri ve 

kanunnamelerdir.16 Her ikisi de hukuk ve bunun gündelik hayattaki uygulanmasına dair veriler 

sunarlar. Burada yayınlanmış olan İstanbul, Galata, Üsküdar sicil kayıtlarından yararlanarak 

rüşvetin hukukî, toplumsal ve kültürel boyutu incelenmeye çalışılmıştır.17  

Bunlardan başka mühimme defterleri de önemli bir kaynak grubudur. Divân-ı Hümayûn 

toplantılarında müzâkere edilen dahilî ve haricî meselelere ait siyasî, askerî, içtimaî ve iktisadî 

önemli kararların kaydedildiği bu defterlerde özellikle kadılarla ilgili rüşvet olaylarına dair çok 

sayıda veriye ulaşmak mümkündür.  

Rüşvete dair kullanılacak kaynak grubu içinde kronikleri de unutmamak gerekiyor. Zira 

kroniklerde zaman zaman rüşvetle ilgili kayıtlara rastlanabilmektedir. İlk olarak 

zikredilebilecek eser Peçuylu İbrahim Efendi’in Peçevi Tarihi’dir. 1574’te Macaristan'da Pecs 

(Hırvatça Peçuy) şehrinde doğdu. Genellikle Peçevi unvanıyla anılır. Peçevi Tarihi olarak 

adlandırılan eserini, 1640’ta yazmaya başlamıştır. Aslında Kanûnî devrinin savaşlarını içeren 

bir gazavâtnâme yazmayı düşünmüş, eserin ilk halini 1641’de Budin Beylerbeyi Mûsâ Paşa’ya 

sunarak onun görüşlerine başvurmak amacındaydı. Eserini 1593’ten başlayarak kendi notlarına, 

adıyla zikrettiği Osmanlı tarihçilerine ve diğer tanıkların bilgilerine dayanarak yazmıştı. Ancak 

Budin Beylerbeyinin tavsiyesi üzerine daha kapsamlı bir eser yazmaya karar vermişti. Kanûnî 

Sultan Süleyman döneminden itibaren kendi dönemindeki hadiseleri eklemiş ve barış 

antlaşmalarına yer vermiştir. Eser son hâlini aldığında, Kanûnî Sultan Süleyman’ın tahta 

geçişinden (1520) IV. Murad’ın vefatına kadar ki (1640) dönemi içermekteydi. Kaynakları 

arasında Celâlzâde Mustafa, Gelibolulu Mustafa Âli, Kâtib Mehmed Zaîm, Tiryâkî Hasan Paşa, 

Tımışvar muhafızı Vezir Halil Paşa, Hasanbeyzâde Ahmed Paşa, Seydi Ali Reis, Hadîdî, 

Mustafa Cenâbî, Seydi Ali Reis gibi isimler bulunmaktaydı. (Hancz, 2007, s. 216-218) 

Târîh-i Selânikî’de (Selânikî, 1989) Osmanlı Divânına bağlı bir kâtip olan Selânikî Mustafa 

Efendi dönemindeki olaylar üzerine önemli ayrıntılar sunmuştur. Selânikî’nin eseri Kanuni 

Sultan Süleyman devrinden (1520-1566) I. Ahmed devrine (1604-1617) kadar olan olayları 

                                                             
16 Ahmed Akgündüz’ün Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri (İstanbul, 1990) adlı çalışmasındaki rüşvetle 
ilgili kısımlardan faydalanarak adı rüşvet ve yolsuzluklarla anılan görevliler ile ilgili devletin bakış açısı ortaya 
konmaya çalışılacaktır. Bu hususta ilerleyen bölümlerde yer verilecek 9. ciltteki I. Ahmed Devri Anadolu Eyalet 
Adaletnamesi önemlidir. 
 
17 M. Akif Aydın tarafından yönetilen İstanbul, Galata ve Üsküdar Kadı Sicilleri 40 cilt halinde yayınlanmıştır. 
(www.kadisicilleri.org) 
 



 
   

9 

kapsamaktadır. Kendi gözlemlerini içeren özgün bir kaynak olmasının yanında defterdarlıktaki 

hizmetleri dolayısıyla mâliye alanında önemlidir. Öte yandan, idaredeki kargaşa ve 

yolsuzluklara da yer verilmiştir.  Rüşvetle ilgili verdiği en önemli ayrıntı, rüşvetçiliği ile 

ünlenen Yahudi Kethüda Kira ile ilgilidir. (Selânikî, 1989, s. 856)   

Bir başka önemli eser Mustafa Naima’nın Târih-i Naima’sıdır.18 Naima’nın 1592-1660 yılları 

olaylarını kapsayan eseri kendinden önce yazılmış vekâyinâmelerin derlemesi niteliğindedir.  

İstifade ettiği kaynaklar arasında Kâtib Çelebi, Peçuylu İbrâhim, Karaçelebizâde Abdülaziz 

Efendi ile Nişancı Abdi Paşa, Îsâzâde, Mehmed b. Mehmed Edirnevî, Mehmed Halîfe, Hüseyin 

Tûgī, Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Cenâbî Mustafa Efendi ve Âlî başta gelir. (İpşirli, 

2006, s. 317) Naima, olayları aktardıktan sonra sık sık kendi eleştirilerine yer verir. Bu parçaları 

bir araya getirerek onun görüşlerini bir 17. yüzyıl tarihçisinin görüşleri olarak incelemek 

mümkündür. (İnalcık, 2015, s. 337) Mustafa Naima Efendi’nin tarihinde dönemin rüşvet 

olaylarıyla ilgili de sıkça bilgi verilmiştir. Bu yönüyle oldukça önemlidir. 19 

Kâtip Çelebi’nin Fezleke’si (Kâtip Çelebi, 2007) de burada kullanılan kaynaklardandır. 1653 

yılında yazımına başlanmıştır. 1591-92 yılındaki olaylardan başlayan Fezleke, İbşir Mustafa 

Paşa’nın 1654 yılında sadrazamlığa atanmasıyla sona erer.  

İsâ- zâde Tarihi (İsâ-zâde, 1996) yazarı, Üsküp ve Medine kadılıklarında bulunmuştur. 1654-

1693 tarihli olayları kapsamakta olup, genelde derleme bir tarihtir. Eserin büyük bölümü, çeşitli 

medreselerde müderrislik yaptıktan sonra Süleymaniye müderrisliğinden Selânik kadılığına 

geçen, azledilmesinin ardından 1689’da vebadan ölen oğlu Îsâzâde Mehmed Aziz tarafından 

yazılmıştır.  

Mehmed Halife’nin Târih-i Gılmânî’si, yine tezimizde kullanılan kaynaklar arasındadır. 

(Mehmed Halife, 2000) Enderun’da seferli odasında yetişmiş bir iç oğlanı olan Mehmed Halife, 

                                                             
18 1655 yılında civarında Halep’te doğdu. Asıl adı Mustafa’dır. Daha çok tanındığı adı Naîmâ, devlet hizmetine 
girdikten sonra geleneğe uyarak Divân kâtipliği sırasında aldığı mahlasıdır. Halep’te yerleşmiş bir yeniçeri ailesine 
mensuptur. Dedesi Küçük Ali Ağa ve babası Mehmed Ağa yeniçeri serdarlığı yapmış ve bölgenin nüfuzlu 
şahsîyetleri arasında yer almıştır. İlk eğitimini Halep’te aldıktan sonra 1680 yılı civarında İstanbul’a giden Naîmâ, 
ailesinin nüfuzu sayesinde İstanbul’da Sarây-ı Atîk baltacıları zümresine girdi. Burada bir taraftan sarayda 
yetişirken diğer taraftan Beyazıt Camii’nde derslere katıldı. 1686’da Dîvân-ı Hümâyun kâtipleri arasına girdi. 
Kalaylıkoz Ahmed Paşa’nın Divân kâtipliğini yaptıktan sonra Râmi Efendi’nin aracılığıyla ilim ve sanat erbabının 
hâmisi olarak tanınan Amcazâde Hüseyin Paşa’nın himayesine girdi ve onun desteğini aldı. 1700 yılında başka bir 
göreve geçti. Belgelerde açıkça zikredilmeyen yeni görevinin vakanüvislik olduğu kuvvetle muhtemeldir. 
Naima’nın, Amcazâde Hüseyin Paşa tarafından 1702 yılından önce bu göreve getirildiği bilgisi de bu durumu teyit 
eder niteliktedir. İlk vakanüvis olduğuna dair yaygın görüş, halefi Râşid Efendi’nin onu vakanüvis olarak 
adlandırmasıyla güçlenmektedir. (İpşirli, 2006, s. 316)  
 
19 Daha önceleri birkaç defa yayınlanan Târih-i Naima’yı son olarak Mehmet İpşirli, 2007 yılında yayınlamıştır. 
Târih-i Naima’ya Osmanlıca terimler ve lügatler üzerinde bir bölüm ve ayrıntılı bir dizin ilave ederek, eserin 
kullanımında yararlı bir katkıda bulunmuştur. 
 



 
   

10 

1636’da IV. Mehmed döneminde ocak ağalarının hizmetine girmiştir. Kösem Sultan’ın katlinin 

(1648) ve Çınar Vakasının (1651) tanığıdır. Olayların görgü tanığı olması bakımından eseri 

oldukça önem taşır.  

Araştırmalara gelince, Osmanlı Devleti’nde rüşvetçilik konusunda bilinen en önemli çalışma 

ise, Ahmet Mumcu’nun Osmanlı Devleti’nde Rüşvet adlı eseridir. (Mumcu, 2005) Bu alanda 

temel referans kabul edilen çalışmasında Mumcu, rüşveti İlkçağdan günümüze kadar ki süreye 

yaymaktadır. Böylece Osmanlı Devleti öncesi ve çağdaşı devletlerdeki rüşvet olayları da 

buradan takip edilebilmektedir. Kapsamlı bir eser olmakla birlikte esasen rüşvetin hukukî 

boyutu öne çıkarılmış olup esasen Batılı elçiler ve seyyahların görüşlerine dayanmaktadır. 

Bilindiği kadarıyla Osmanlı Devleti’nde rüşvet konusunu ele alan yegâne eserdir. Dolayısıyla 

buradan geniş ölçüde faydalanılmıştır. Fakat ondan farklı olarak, belirli bir zaman dilimi ile 

sınırlarken meseleye sosyal tarih perspektifi ile çok yönlü olarak yaklaşmayı deneyeceğiz. 

Son olarak, şunu vurgulamalıyız ki yukarıda bahsedilen kaynak gruplarından seçilecek bir 

rüşvet olayından büyük genellemeler yapmaktan kaçınılacaktır. Bu bağlamda tezin birinci 

bölümünde rüşvet kavramı teorik ve tarihsel gelişimiyle, ikinci bölümde hukukî yönü ile 

işlenecektir. Aynı zamanda İslâm ve Osmanlı hukukunda rüşvetin yerinin tartışılmasının 

ardından hukukun temsilcisi olarak kadıların rüşvet ilişkilerine yer verilecektir. Üçüncü 

bölümde, rüşvet alan ve rüşvet veren kimselerin aralarındaki ilişki ortaya konulacak ve bu 

ilişkideki gizlilik esası vurgulanacaktır. Devamında rüşvetin Osmanlı Devleti’ndeki 

sebeplerine değindikten sonra dördüncü bölümde rüşvet konusunda üzerinde durulması 

gereken önemli bir husus olan hediye-rüşvet ilişkisine yer verilecektir. Burada ele alınan 

dönemde günümüzden bakarak rüşvet olarak adlandırabileceğimiz bazı durumlar aslında 

gelenekselleşmiş hediye kurumunun yanlış yorumlanmasından ibaret olup olmadığı sorusu 

tartışılacaktır. İtiraf etmeliyiz ki bu ikisinin sınırlarını çizmek ve neyin hediye neyin rüşvet 

olduğunu belirlemek zordur. Ancak, bu farkın ortaya konması oldukça önemlidir. Bu sebeple 

hediye-rüşvet ilişkisini ve ikilemini ayrıca ele almak gereklidir. Beşinci bölümün konusu ise 

17. yüzyılda adı rüşvetçilikle anılmış devlet yöneticileri ve bunlarla ilgili rüşvet olaylarıdır. 

 

 

 

 

 

 

 



 
   

11 

 

1.  BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KRONOLOJİK BİR KURGU İLE 

RÜŞVET 
 

Modern literatürde rüşveti toplumsal sistemin içine yerleştiren görüşler mevcuttur. Buna göre 

rüşvet; ağır, irrasyonel ve gayri ekonomik çalışan bürokratik mekanizmayı harekete geçirir ve 

işlerin çabuk yürütülmesini sağlar. Hattâ daha ileri gidilerek rüşvet ilişkisinin bürokrasinin 

etkinliğini arttıran ve karar vericinin görevini yerine getirmesini sağlayan bir etkileşim 

oluşturduğu iddia edilir. (Tekeli, Şaylan, 1974, s. 99) Rüşvet olaylarının olumlu taraflarını 

sunanların bir diğer gerekçesi de makamı satın almak için rüşvet verenlerin bu parayı çıkarmak 

için daha çok çalışacağı ve bu şekilde etkinliğin arttırılacağıdır. Ancak Osmanlı Devleti 

örneğinde görüleceği üzere parayla makam satın alan kişi rüşvet parasını çıkarmak için daha 

büyük yolsuzluklara başvurabilmekte ve bu durum bir kısır döngü halini alabilmektedir. 

Osmanlı Devleti’nde rüşvetin en çok görüldüğü alan ise tayin ve terfilerdir. Makamın satılması 

olarak da adlandırabileceğimiz bu durum siyasetin içindeki rüşvetin bir türüdür. 

Bununla birlikte yolsuzluğu açıklayan pek çok tanımda yolsuzluk ve rüşvet aynı anlamda 

kullanılmıştır. Yolsuzluk, en genel tanımıyla devlet görevinin şahsî çıkarlar için kullanımıdır. 

Bu çıkarlar, rüşvet, irtikâp, adam kayırmacılık ve zimmet gibi kavramlarla ifade edilmiştir. 

Rüşvet, yukarıda adı geçen diğer yolsuzluk türleri gibi kişisel çıkar sağlama ve görevin kötüye 

kullanımı sonucu doğduğu için bu kavramlar temelde aynı olguyu ifade etmektedir. (Meriç, 

2002, s. 73)  

Rüşvet kavramanın açıklanmasından önce genellikle aynı anlamda kullanılan kavramlar olan 

rüşvet ile irtikâp suçunun farklarını ortaya koymakta fayda vardır.  Bu iki kavram, çoğu zaman 

aynı anlamda kullanılmakla birlikte aralarında bazı farklar bulunmaktadır. İrtikâp, memurun 

kişiye yaptığı manevî baskı sonucu kendisini haksız menfaat sağlamasıdır. (Meran, 2008, s. 

170) Rüşvet ve irtikâp arasındaki bir diğer fark, irtikâbın tek failli, rüşvetin ise aşağıda 

değinileceği üzere çok failli bir suç olmasıdır. Bununla beraber, devlet görevlisine menfaat 

sağlayan kişi rüşvette suçlu sayılırken, irtikâpta sayılmaz. Zira rüşvet suçunda rüşveti veren kişi 

kendi çıkarı için devlet itibarına gölge düşürecek bir teşebbüste bulunurken, irtikâpta bu kişinin 

kendisine çıkar yaratma hedefi bulunmaz. Bir diğer fark, irtikâp suçunda mağdur, bir memura 

cebren menfaat temin etmiştir. Rüşvette ise karşılıklı anlaşma bulunmaktadır.  Bu anlaşmaya 

rüşvet sözleşmesi adı verilmiştir. İrtikâpta böyle bir sözleşmeye gerek duymaksızın devlet 

görevlisi, karşısındakinden haksız menfaat elde eder. (Berkman, 1983, s. 25) 



 
   

12 

Tarih boyunca hemen hemen her yerde ceza konusu olan rüşvetin, lügat anlamı “yaptırılmak 

istenen bir işte kanun dışı kolaylık sağlanması için bir kimseye mal veya para olarak sağlanan 

çıkardır.” Karşılıklı çıkar teminine ve iltimasa dayandığı için musânaa (karşılıklı iyilik 

yapmak) ve muhâbât (kayırmak) kelimeleriyle de ifade edilmiştir. (Köse, 1998, s. 303) Hukukî 

anlamda en genel biçimde rüşvet, “yetkili birisine başkası tarafından toplumun usül ve 

kurallarına aykırı bir tarzda menfaat temin edilerek veya sağlanarak bir işin yaptırılmasıdır.” 

(Küçükince, 2010, s. 57) Rüşvet tanımı ve kapsamı bakımından genellikle kamu görevlileriyle 

bağdaştırılan bir suçtur. Halk dilinde kamu görevlileri dışındakilerde bu kapsam içine alınsa da 

hukukçular rüşveti kamu hizmetlileri tarafından işlenen bir suç olarak kabul etme 

eğilimindedirler. (Mumcu, 2005, s. 11) Verilen rüşvetle normal yollardan yapılacak bir iş, 

ayrıcalık sağlanarak daha kolay hale getirilmektedir. Böylece eşit konumdan ayrıcalıklı 

konuma geçilerek haksız çıkar elde edilir. Buradan hareketle rüşvet, kamu görevlilerinin 

kendine sağlanan menfaat karşılığında işini çabuklaştırması veya tamamen durdurması 

anlamına gelen bir yolsuzluk davranışı olarak açıklanabilir. (Ergun, Bozkurt, 1998, s. 214)  

Rüşvetin bu şekilde sadece kamu görevlilerine mâl edilmesi, “dar anlamda rüşvet” olarak 

tanımlanmaktadır. Rüşveti kamu görevlileri dışına çıkararak geniş anlamda ele almak rüşvetin 

tanımını ve kapsamını çok fazla genişleteceğinden genelde dar anlamdaki tanımı kabul 

görmüştür. (Mumcu, 2005, s. 16) Rüşveti alan kamu görevlisi dışında biri olduğunda bu suç 

“inancı kötüye kullanma” ve “dolandırıcılık” suçları kapsamında değerlendirilmektedir. 

Bununla beraber rüşveti geniş anlamda ele almak gerektiğini savunan görüşler de mevcuttur. 

Kamu görevlilerinin işlediği rüşvet suçunun iki farklı tanımı söz konusudur; kanuna uygun 

işleri bedel karşılığı veya yasak işleri bedel karşılığı yapmak. (Bulutoğlu, 1970, s. 410) Bu 

açıdan bakıldığında en önemli rüşvet olayları yöneticiler ve kamu görevlilerince işlense de 

kişinin rüşvet alması için kamu görevlisi olmasına gerek yoktur. (Philps, 1984, s. 623) Burada 

ise, bir taraftan en büyük ve en önemli rüşvet suçlarının kamu görevlileri ve yöneticiler 

tarafından işlenmesi diğer taraftan da geniş anlamdaki rüşvet tanımının konunun sınırlarını çok 

genişletmesinden dolayı dar anlamdaki tanım kabul görmüştür.  

Rüşvet kavramı, vazifelinin vazifesini kötüye kullanması hususunda bir ikna süreci içerir ve bu 

süreç sonunda vazifeli ikna edilirse karşısındakilere ayrıcalık sağlamayı kabul etmiş olur. Bu 

bakımdan yetkinin kötüye kullanılmasını ikiye ayırabiliriz. Birincisi, kamusal işlerin hızlı bir 

şekilde yerine getirilmesi için görevin kötüye kullanımıdır. İkincisi, kanunun yasakladığı bir 

eylem için görevin kötüye kullanımıdır. Birinci türdeki görevi kötüye kullanmaya “hafif 

rüşvet”, ikincisine ise “ağır rüşvet” tanımlaması yapılmıştır. (Aktan, 1999, s. 23) Tüm 

bunlardan hareketle yasaklanmış bir eylem için verilen rüşvet, yasaklanmamış olandan daha 



 
   

13 

fazla risk taşıdığından dolayı “ağır rüşvetin” fiyatı “hafif rüşvetten” daha fazladır. (Aktan, 2001, 

s. 54) 

Yetkinin çıkar karşılığı kötüye kullanılmasından doğduğu için rüşvet, toplumsal, siyasî, 

bürokratik ve ahlakî yapıdan ayrı düşünülemez. Ayrıca yolsuzluğun hakîmiyeti altına giren 

toplumlarda gizliliğe gerek duyulmaz. Yolsuzluk şahsî çıkarların toplumsal çıkarlara tercih 

edilmesi esasına dayanır ve genellikle büyük çaplı yolsuzluk ve rüşvet olayları ekonomik 

sıkıntılardan çoğunlukla en az zarar gören kesim tarafından uygulanır. Bunlar bürokratlar ve 

yöneticiler olabilir. Bu kesimde rüşvetin artması sonucu para değer kaybedip fiyatlar tırmanışa 

geçer. (El-Attas, 1988, s. 52) Tüm bunların sonucunda rüşvet olayları içerisinde boğulup kalmış 

bir ülkede rüşvet almaya alışmış bürokratlar, iyi niyetli devlet adamlarının da gayretlerini boşa 

çıkarıp rüşvet çarkının dönmesine engel olacak kişiyi sistemden uzaklaştırırlar. Rüşvet 

olaylarının ördüğü ağ öylesine karışıktır ki dürüst ve iyi niyetli kişiler de bu ağa takılmaktan 

kurtulamazlar, direnirlerse sistemin dışına itilirler. Bu sebepten dolayı rüşvet almayanlar da 

kendini bu çarkın içerisinde bulabilirler. Özetle, sınırlı kalmak kaydıyla engellenemez rüşvet 

olaylarının var olacağı kabul edilmiştir. Ahlakî donanımları gelişmiş yeterli sayıda insanın 

desteği ve çabaları olmaksızın rüşvet ve yolsuzluk olaylarının önüne geçmek imkânsız kabul 

edilmiştir. Ortaya çıkartılmasının işlenilmesinden daha zor olduğunu da göz önünde 

bulundurduğumuzda rüşvetin tamamen engellenemeyeceği açıktır. Tarih boyunca rüşvet hiçbir 

yerde tamamen engellenemediği için asıl hedef rüşveti en aza indirgemek olmuştur. Bu hususta 

işin ahlakî boyutu da önemlidir. Bu görüşü henüz 11. yüzyılda savunan Çinli reformcu Wang 

An Shih, yolsuzluklara kötü insan ve kötü kanunun zemin hazırladığını ileri sürmüştü. Wang 

An Shih’e göre, yolsuzlukların kol gezdiği toplumlardaki devlet kurumlarının faaliyetlerinde 

her işin bir resmi bir de gayri resmi tarafı vardır. Bununla beraber, kanunlara güvenerek sağlıklı 

hükümetlerin oluşturulabilmesini imkânsızdır. (El-Attas, 1988, s. 23) Wang, insanları ahlaklı 

olan ve ahlakı zayıf olarak ikiye ayırmış, ahlakı zayıf olanların devlette yükselmesiyle 

hiyerarşinin tüm kademelerinde bozulmaların başlayacağını öne sürmüştür.20 Yine ona göre, 

yolsuzluk ve rüşvet olaylarının engellenebilmesinin iki bileşeni vardı. Bunlar, moral değerleri 

                                                             
20 Wang An Shih bu hususta şunları belirtmiştir: “Devletin resmi görevlileri, görevleri için uygun kimseler 
değilken, yalnızca bu görevlileri kontrol edenlere güvenerek sağlıklı hükümetlerin oluşturulabilmesinin imkânsız 
olduğunu tarihin pek çok kereler kanıtladığını özellikle belirtmek istiyorum. Benzeri şekilde, devletin resmi 
görevlileri yerlerine lâyık kimseler oldukları halde, gereksiz birtakım kurallarla elleri kolları bağlı, iş yapamaz 
duruma düşürülmüşlerse, sağlıklı hükümetlerin vücut bulabilmesinin mümkün olamayacağını da bilmenizi 
istiyorum.”  Wang An Shih’e göre iki insan tipi vardır, “Ahlakî değeleri vasat olan ve ahlakî değerleri yüksek olan 
insan. Farklı durumlar, şans rüzgârının getirdikleri ahlakî değerleri zengin olan insanları etkilemez. Tehlike, 
birincilerin yani ahlakî değerleri vasat olan kimselerin hükümetin kontrolünü ele geçirmeleriyle başlar. Bunların 
faaliyetlerine paralel olarak hiyerarşinin tüm kademelerinde yolsuzluk olayları birbirini takiben başlayabilir.” 
(El-Attas, 1988, s. 23) 



 
   

14 

yüksek yöneticiler ve rasyonel, etkili kanunlardı. Bunlardan biri olmazsa diğeri işlevini yitirirdi. 

Her ikisi de etkin biçimde işlemeliydi. (El-Attas, 1988, s. 24)  

Osmanlı ve İslâm dünyasında geniş ölçüde etkili olan İbn Haldun’un (1332-1406) fikirlerine 

bu çerçevede değinmek faydalı olacaktır. İbn Haldun’un yolsuzluk teorisine göre tüm 

yolsuzluklar gibi rüşvet de yöneticilerin lüks yaşama arzusundan ileri gelir. Lüks yaşamı 

sürdürebilmek için daha çok yolsuzluk yapılmakta, yolsuzluklar ekonomik güçlükler 

doğurmakta, sonuçta bu ekonomik güçlüklerde yeni yolsuzluklara kapı aralamak suretiyle 

süreci bir kısır döngü haline getirmektedir. (İbn Haldun, 2004, s. 553) 

Rüşvet, toplum ile devlet arasındaki anlaşmayı bozduğu gibi, iki tarafın birbirine duyduğu 

güven duygusuna ve halkın otoriteye karşı duyduğu saygıya büyük zarar verir. Halk, otoriteye 

karşı saygısını yitirir ve iki yabancı gibi olurlar. Bu açıdan bakıldığında rüşvetin, toplumsal 

sonuçlar doğurduğu için sosyolojik boyutu da önemlidir. Rüşvet, bir başka ifadeyle çıkar amaçlı 

girişilen illegal bir eylem olduğu için toplumsal sistemin belirlediği ahlak sınırlarının dışında 

kalmıştır. Rüşvetin sosyolojik boyutunu belirlerken esas olarak, toplumsal yapıyı ve o yapının 

içerisindeki güç hiyerarşilerini tanımak önemlidir.  (Karagöz, 1997, s. 1184)   

Rüşvet olgusu, zaman ve mekân itibariyle evrensellik taşır. Ancak her toplumda içeriği ve 

işlerliğinin farklı olması toplumların rüşvete bakış açılarının değişebileceğini gözler önüne 

serer. Eğer sosyal doku, rüşvetin yayılmasına yol açacak nitelikteyse rüşvetle mücadele de bu 

toplumda zor olacaktır. (El-Attas, 1988, s. 63) Tarihsel süreçte de bu hep böyle süregelmiş 

daima rüşvet suçunu ortaya çıkarmak ve cezalandırmak üzere savunma refleksleri 

geliştirilmiştir. Yönetim içerisinde rüşvet alma olaylarının yaygınlaşmasının genellikle daha 

önce vuku bulmuş başka yolsuzlukların sonucu olmasından hareketle rüşvetin İlkçağdan beri 

var olduğunu ve cezalandırıldığı görülür. (El-Attas, 1988, s. 18) Eski İran ve Mezopotamya’da 

rüşvetin cezalandırıldığı bilinmektedir. Ünlü Pers kralı II. Kambises’in rüşvet alan bir yargıcın 

derisini yüzdürüp deriyi yargıç koltuğuna gerdirerek yeni yargıç olarak atadığı oğlunun hangi 

koltukta oturduğunu bilmesini öğütlemesi ibret verici bir hikâye olarak anlatılır. (Mumcu, 2005, 

s. 23) Yine Hamurrabi Kanunu’nun beşinci maddesi yargıcın rüşvet almasının 

cezalandırılmasına ilişkindir. Ceza ise, rüşvetin on iki misli olarak tanzimi ve yargıcın görevden 

el çektirilmesidir. (Küçükince, 2010, s. 35) 

İlkçağ Yunan toplumunda da rüşvetin önüne geçilememiştir. Güçlü gelenek ve kültürlerine 

rağmen “insanı servet yapar” düsturunu sıkı sıkıya bağlı kalan Yunan toplumunda memurların 

rüşvetçiliği oldukça fazlaydı. Adlî rüşvet ve memur tayininde rüşvet gibi rüşvetin özel biçimleri 

ayrı ayrı cezalandırılmıştır. (Mumcu, 2005, s. 33) Eski Yunanistan’da rüşvet suçunu işlediği 

sabit görülen birinin alacağı ceza hâkimin takdirine göre ölüm veya maddî cezalar olarak ikiye 



 
   

15 

ayrılmaktaydı. Hangi ceza verilirse verilirsin sonucu “ikinci derece şerefsizlikti”. Bunun anlamı 

medeni haklardan mahrum kalmak demekti. Atina’da rüşvetin önlenmesine yönelik ilginç 

yöntemler denenmiştir. Örneğin, yargıdaki rüşveti engellemek için mahkeme üyeleri son anda 

kura ile belirleniyordu. (Mumcu, 2005, s. 34) 

Roma Hukukunda ise rüşvetin gelişimi ve kapsamı değişimlere uğramıştır. Daha sonra ilk 

modern batılı kanunları da etkileyen Roma hukukunda rüşvet suçu diğer memurluk suçlarından 

ayrılmamıştır. Ancak rüşvetle mücadele o zaman için gelişmiş hukukî temellere oturtulmuştur. 

(Mumcu, 2005, s. 34-37)  

Bizans Devleti’nde de rüşvet suçuna rastlarız. Bununla ilgili bir örnekte 448 yılında Attila 

nezdine giden Bizans elçilik heyetinde kâtip olan Priskos, Hun başkentinde karşılaştığı bir 

Yunanlının şu sözlerini aktarır: "Balkan savaşında (441- 442) Hunlara esir düştüm. Burada 

savaş zamanları dışında herkes hürdür: Kimse kimseyi rahatsız etmez". Niçin memleketine 

dönmediği sorusuna Yunanlı şu cevabı vermiştir: "Bizans'ta harp sırasında kumandanların 

korkaklığı güzünden tehlikede olan halk, barış zamanlarında vergilerin ağırlığı, tahsildarların 

zulmü sebebiyle sefilâne yaşamaktadır. Orada fakir ezilir, zengin ceza görmez, her şey 

yargıçlar ve yardımcılarına verilen rüşvete bağlıdır. Bizans'ta hürriyet, kanun eşitliği yoktur." 

(Kafesoğlu, 2002, s. 169) 

Türk-İslâm devletlerinde de rüşvetin varlığına dair veriler mevcuttur. Ancak bunları sıralamak 

yerine burada sadece tarihi bağlar açısından Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklulara 

değinilmekle yetinilecektir.21  

Selçuklularla ilgili rastladığımız ilk rüşvet olayı Sultan Tuğrul Bey dönemindedir (1040-1063). 

Arslan Desâsiri’nin isyanı (1055) sırasında ona yardım eden Mervanoğlu Nasr el Devle Ahmed, 

Sultan Tuğrul Bey’e affı için rüşvet göndermiştir. Nasr el Devle, kendini ancak yüz bin dinar 

karşılığı affettirebilmişti. (Merçil, 2007, s. 446) Sultan Alp Arslan dönemimde (1064-1072) 

kayda geçen bir rüşvet olayı da Vezir Amîd el-Mülk hakkındadır. Sultan Alp Arslan’ın tahta 

geçiş sürecinde Çağrı Bey’in oğlu Süleyman adına hutbe okutan Amîd el-Mülk daha sonra Alp 

Arslan’ın tahta geçmesiyle kendini affettirmek adına birçok defa rüşvet göndermiştir. Sultan, 

kendisini affetmeyerek kesin olarak öldürülmesini emretmiştir. Hatta, kendisini öldürmeye 

gelen gulama dahi rüşvet teklif ettiyse de öldürülmekten kurtulamamıştır. (Merçil, 2007, s. 447)  

Bu olayın bir benzeri yine Sultan Alp Arslan devrinde (1064-1072) görülmüştür. Huzistan 

Emîri Hezaresb, Sultan’ın kendisini öldürmesinden korktuğu için Vezir Nizâmülmülk’e 

                                                             
21 Selçuklularda rüşvet ile ilgili iki çalışma bulunmaktadır. Bunlar, Erdoğan Merçil’in “Selçuklular’da Rüşvet” 
makalesi ve Ahmet Mumcu’nun Osmanlı Devleti’nde Rüşvet çalışmasına dahil edilen kısa bir giriştir. Bu sebepten 
dolayı Selçuklular ile ilgili sadece bu iki çalışmadan istifade edilebilmiştir. 



 
   

16 

başvurmuş, ona kıymetli eşyalar ve paralar sunmuştur. Nizâmülmülk, Hezaresb’i Sultan’ın 

huzuruna götürmesiyle Sultan onu affetmiş ve öldürülmekten kurtularak ülkesine dönmüştür. 

(Merçil, 2007, s. 448) Bu iki olay bize rüşvetin ölümden kurtulmak için son çare olarak 

kullanıldığı ve bu yöntemin çoğunlukla başarılı olduğunu gösteriyor. Sultan Alp Arslan’ın 

ölümünden sonra tahta geçen Melikşâh ile saltanat mücadelesine giren amcası Kavurd, 

Türkmenlerden yardım almak istiyordu. Ancak, Melikşâh amcasından önce davranarak onlara 

beş yüz bin altın, giysi ve silahı rüşvet olarak vererek Türkmenleri kendi tarafına çekmeyi 

başarmıştı. (Merçil, 2007 s. 451) Bu kayıt, rüşvetin taht mücadelesindeki yerini anlamak 

açısından önemlidir. Melikşâh böylece tahtını sağlamlaştırırken, amcası Kavurd taht 

mücadelesini kaybetmiştir. Vezir Nizâmülmülk ile ilgili bir rüşvet hikâyesinde de Vezir, 

kendisi hakkında çıkan rüşvet aldığı, hazine ve halkın mallarını kullandığı ve köyleri kendi 

üzerine haksız şekilde tahsis ettiği iddiaları üzerine Sultan Melikşâh’a “hep bunlar 

sultanımındır ve onun için hazinede saklanmıştır” diyerek kendisi hakkında bu iddiaları ortaya 

atan kişileri hapsettirip gözlerine mil çektirmiştir. Melikşâh dönemindeki enteresan bir olay da 

devlet adamlarından Müstevfî Şeref el-Mülk Ebû Sa’d Muhammed b. Mansur El-Harezmi ile 

ilgilidir. Bu devlet görevlisi Divândan ayrılmak istemiş, ancak isteği kabul edilmemiştir. Bunun 

üzerine sultana yüz bin dinar vererek istifasını kabul ettirebilmişti. (Merçil, 2007, s. 456) 

Melilkşâh’ın ölümünden sonra oğlu Mahmud’u tahta geçirmek isteyen Terken Hatun’un en 

önemli kozu yine rüşvetti. Selçuklu emirlerini yanına çekebilmek adına hazineden bir milyon 

dinar rüşvet dağıtmıştı. (Merçil, 2007, s. 457) Diğer taraftan Nizamülmülk tarafından 

Berkyaruk sultan ilan edildi. İki taraf arasında 1093 yılında gerçekleşen savaşı Mahmud 

taraftarları kaybetmişti. Ancak savaş sonrası Azerbaycan hâkimi İsmail b. Alpsungur’a da 

rüşvet teklif eden Terken Hatun’un çabaları sonuç vermemiş, Berkyaruk tahta geçmiştir. 

(Merçil, 2007, s. 458) Bununla beraber Berkyaruk döneminde 1101 yılında Batınîler üzerine 

düzenlenen seferde gönderilen rüşvet sonucu kuşatma kaldırılmıştır. (Merçil, 2007, s. 460) 

Berkyaruk’un ölümünden sonra tahta geçen Muhammed Tapar, kaynakların ifadesiyle “para ve 

mal düşkünü” olarak bilinirdi. Veziri Hâce Ahmed’den ve yakınlarından rüşvet aldığı 

kaydedilmiştir.  (Mumcu, 2005, s. 75-76)  

Büyük Selçuklu Devleti de diğer devletler gibi rüşvetle mücadele etmişti. Nizamülmülk, (1018-

1092) tespit edilen beş rüşvet olayına adı karışsa da (Merçil, 2007, s. 477) ünlü 

siyasetnamesinde rüşveti kötüleyerek mutlak adaleti savunmuştur. Nizamülmülk, memurların 

maaşlarının Beytülmâldan verilmesi gerektiğini, böylece “rüşvet ve hıyanete” 



 
   

17 

başvurmayacaklarını savunur. (Köymen, 1999, s. 45) Ayrıca memur ve kadılara verilen 

menşûrlarda22 rüşvetten kaçınmaları ihtar edilmişti.  

Yine Anadolu Selçuklularında devlet görevlilerince alınan-verilen rüşvetin örnekleri 

bulunabilir. Anadolu Selçukluları’nda “tuğraî” adlı menşur yazmakla görevli kimseye rüşvet 

verilirdi. (Merçil, 2007, s. 473) Menşûrun övgü dolu süslü kelimelerle yazılmasının halk 

üzerinde etkili olacağını düşünenler tuğraîye rüşvet verirlerdi. Bu devletle ilgili rüşvet 

hadiselerinden biri Atabeg Şemseddin Altun-aba’nın ölümüyle sonuçlanır. Kayseri Subaşısı 

Seyfeddin Türkeri, anlaşmazlığa düştüğü Şemseddin’in hacibine rüşvet vererek onu 

zehirletmişti (1254). (Mumcu, 2005, s. 77) 

Örneklerde görüldüğü üzere rüşvet ölüme veya hayatta kalışa sebep olabilirdi. Bu hususta 

örnekleri arttırmak mümkündür. Nitekim Anadolu Selçukluları tarihinin en önemli 

kaynaklarından birini teşkil eden Müsâmeretü’l-ahbâr adlı eseriyle tanınan tarihçi Aksarayî o 

günlerdeki ortamı şu sözlerle anlatıyorudu: 

 

“Eğer sen efendinin yakını olmak istiyorsan zulmü meslek edin ve Allah’tan korkma 

Ona rüşvet ver ve sonra gözünün önünde karısına dokun korkma 

Velhasıl herkes rüşvet ipiyle kese dokuyor 

Her biri, kendi kazanı içinde dünyayı yakıyor.” (Merçil, 2007, s. 476) 

 

Rüşvetin tarihi konusu hukuk, sosyoloji ve psikoloji gibi farklı disiplinlerin verilerinin tarih 

perspektifi ile değerlendirilmesi neticesinde araştırmacılara yeni imkânlar sağlanabilecektir.  

Araştırmamızın konusu ve ele aldığı zaman dilimi bağlamında rüşvet kavramının nasıl 

yorumlandığına bakıldığında, Osmanlı Devleti’nde rüşvetin, yıllar boyu bir “musibet” olarak 

nitelendirildiğini ve konuyla ilgili söylemlerin bu temel üzerine oturtulduğu görülür. Osmanlı 

Devleti’nde ahlakî kaygı ile kaleme alınan reformist eserlerde rüşvetçilik sistemde bir çürüme 

belirtisi olarak kabul edilmiştir. Rüşveti ele alanlar, genelde rüşvetin sebeplerini ve toplumsal 

boyutlarından ziyade rüşvetin sistemden nasıl temizleneceğini ele almışlardı. Örneğin Lütfi 

Paşa, rüşveti “maraz-ı bî ilac” olarak görüp rüşvete karşı kanaatkârlığı tavsiye eder. (Lütfi Paşa, 

2018, s. 50) 

                                                             
22 Menşûr, Sultan tarafından yüksek rütbeli memurların atanmasına ilişkin verilen özel berâtların adıdır. Selçuklu 
Devletlerinde bu belgelerin dili genelde Farsça’dır. Her göreve tayin menşûrunun metni için farklı kurallar 
geçerlidir. Menşûrlarda göreve tayin edilen şahsın meziyetleri yer alır. Görevinin kapsamı bildirilir. Diğer 
memurlara göreve tayin edilen şahsın emirlerine uyulması istenirdi. 



 
   

18 

Hırzü’l-Mülûk’ta rüşvete ilk olarak, vezirlerin durumunun ele alındığı ikinci bölümde değinilir. 

Yazara göre, kendi zamanında herkeste bulunan para hırsı ve bunun yol açtığı rüşvet yüzünden 

tımarlar haksız şekilde dağıtılmıştır. Yazar burada yüksek mevkilerden alt mevkilere uzanan 

bir rüşvet döngüsünden bahseder. Beylerbeyleri sadrazama altı ayda bir gönderdikleri bin 

filoriyi karşılamak için “mecburen” rüşvet aldıklarını ifade etmektedirler. Yazarın önerisi ise 

beylerbeyinin sadrazam tarafından değil, padişah tarafından atanmasıdır. (Yücel, 1988, s. 187-

188) Rüşvetin egemen olduğu bir yer de seyyidlik ve şeriflik kurumudur.23 Öyle ki, kâtiplere 

verilen rüşvet karşılığında seyyid olmayan kişiler seyyid yazılarak vergi vermekten 

kurtulabilmekteydiler. (Yücel, 1988, s. 200-201) 

Koçi Bey risalesinin ana kaynaklarından biri olduğu düşünülen Kitâb-ı Müstetâb’da “âleme 

belâ- nâzil olan” rüşvet bozulmanın bir numaralı sebebi olarak kabul edilir. Rüşvet, hedâya adı 

altında açıktan açığa alınıp verilmektedir. Rüşvetin sebebi ise ehline teslim edilmeyen 

mansıplardır. Kendi ifadesiyle rüşvet “dâ’imâ Devlet-i Aliyyenin temelini kazmak üzredir.” 

(Yücel, 1988, s. 30) Ancak risalenin yazarı, rüşvetle ilgili herhangi bir çözüm önerisi sunmaz. 

Sadece kânun-ı kâdim’e uyulması gerektiğini belirtir. Rüşvet Yeniçeriler bağlamında yine ele 

alınır. “Akçe kuvvetiyle” yani rüşvet vererek Yeniçeri yazılanlar asker sayısını arttırmış, 

rüşvetle ocağa yazılanlar savaşlarda “iş görmemişlerdir.”24 Devamında ise memurların 

rüşvetçiliği eleştirilir. Rüşvet öylesine yaygınlaşmıştır ki rüşvet hedâyâ adı altında açıktan 

verilir olmuştur. (Yücel, 1988, s. 23) 

Osmanlı ıslahat yorumcularının en tanınanlarından Koçi Bey, rüşveti diğer risalecilerin aksine 

bozulmanın doğurduğu bir sonuç olarak değil bozulmayı doğuran sebep olarak ele alınmıştır. 

Reformist eserler içinde rüşvet konusuna en çok değinen yazarlardan biridir. Ona göre 

karışıklığın, bozgunculuğun, ülkenin ve halkın kötü durumunun sebebi rüşvettir. Rüşvet 

kaldırılmadan adalet tesis edilemeyecektir. (Koçi Bey, 2011, s. 95) 

Koçi Bey, rüşveti ülkeleri harap eden bir kötülük olarak görür; “Ma’lûm-ı hümayun-ı şehriyari 

ola ki zulm ve rüşvet her kangı devletde ki peyda u aşikâr oldu, ol devlet harâb ü yebab ve 

bergeşte-i rüzgâr oldu” (Koçi Bey, 2011, s. 207) Ona göre yeryüzünde “rüşvet leşi” yok 

olmadıkça adalet sağlanamaz. (Koçi Bey, 2011, s. 207) 

Diğer risalelerde görüldüğü üzere Koçi Bey’in risalesinde de dini motiflere sıkça rastlanır. Koçi 

Bey rüşvetin engellenmesi için kâtiplerin dindar kişilerden seçilmesini öğütler. Rüşvete karşı 

tımar sahiplerinin kontrollü şekilde kayıt altına alınmasını bu şekilde başkasının adıyla dirlik 

                                                             
23 Seyyidler ve şerifler için bkz. Rüya Kılıç, Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2018 
24 Bir örnek vermek gerekirse, Acemi- oğlanlığı sırasında sanat öğrenen yeniçerilerden bazıları gedikli askerken 
rüşvetle 24 akçelik korucu sıfatı ile ayrılırlar, sefere gitmezlerdi.  (İnalcık, 2014, s. 147) 



 
   

19 

alan kişilerin engellenmesini söyledikten sonra eski zamanlarda bu tarz önlemlere ihtiyaç 

olmadığını çünkü o zamanlarda halkın daha dindar olduğunu ancak artık hile ve yalanın egemen 

olduğunu anlatır. Hz. Peygamberin “Allah’ın laneti rüşvet verenin ve rüşvet alanın üzerine 

olsun” hadisini hatırlatarak rüşvetin engellenmesini padişahın başarabileceğini savunur. (Koçi 

Bey, 2011, s. 95-96). Rüşvetle görevden alma ve göreve getirme dine uymayacağı gibi suçsuz 

yere görevden alınan kişi yeniden makam elde etmek için rüşvet verecek, o makama geldiğinde 

verdiği rüşveti çıkarmak için kötü yollara başvuracaktır. (Koçi Bey, 2011, s. 114) Sonuç 

bölümünde yine bütün sorunların kaynağının liyakatın yok sayılarak tayinlerin rüşvetle 

yapılması olduğunu tekrarlamaktan kendini alamaz. 

Koçi Bey, rüşveti engelleyebilecek tek gücün padişah olduğuna sıklıkla dile getirir.  Eğer 

padişah dirlikleri uygun kişilere verip zeamet ve tımarları kontrol altına alırsa “uğursuz” rüşvet 

engellenebilirdi. Koçi Bey’in rüşvetin sonlandırılmasına dair bir diğer önerisi, sadrazamların 

işlerine müdahale edilmemesi, onun her işinde bağımsız olması ve sancakbeyleri- 

beylerbeylerinin yaşadıkları sürece görevde kalmaları ancak suçları sabit olduğunda görevden 

alınmalarıdır. Zeamet ve tımarlar beylerbeyi tarafından verilmeli, merkezden müdahale 

edilmemelidir. (Koçi Bey, 2011, s. 189) 

Koçi Bey’e mâl edilen Veliyüddin Telhisleri’nde de Koçi Bey risalesindeki gibi bütün 

karışıklıkların sebebi olarak rüşvet görülür. Rüşvetin önlenmesi için beylerbeyinin ömür boyu 

görevde kalması ve suçları kesinleşmeden cezalandırılmamaları tavsiye edilir. Mansıpların ehil 

kişilere verilmesi halinde rüşvetçilik ortadan kalkacaktır. (Murphey, 1979, s. 571) 

Hasan Kâfî el-Akhisârî ve devlet düzenine ait eseri Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-Alem’de rüşveti 

bir hastalık olarak nitelemiştir. 1574’ten beri peş peşe gelen felaketlerle huzurun yerini 

karışıklığın aldığını ve bunun üç sebebi olduğunu belirtir. Birincisi, adaletin sağlanamaması 

sebebiyle oluşan yönetim zafiyetidir. Yöneticilerin işinin ehli kimseler olmaması bundaki en 

büyük etkendir. İkincisi müşaverenin ihmal edilmesidir. Gurura kapılan devlet adamları 

ulemaya danışmadan ülkeyi idare etmektedirler. Üçüncüsü askerî alanda düzensizlik ve 

ihmaldir. Tüm bunların temelinde ise rüşvet hastalığı ve kadınların sözleriyle hareket etmektir. 

(İpşirli, 1981, s. 240-245) 

Kâtip Çelebi’nin kaleme aldığı “Düsturü’l Amel li Islahi’l Halel” adlı risalede devlet ve toplum 

hayatı, reaya, asker ve hazinenin durumunu açıkladıktan sonra sonuç kısmında çözüm 

önerilerini sıralar. (Gökyay, 1968, s. 22-23) Eserin neticetü’n netice kısmında Kâtip Çelebi, 

Koçi Bey’e benzer olarak rüşvet alınmaksızın ehil kişilerin göreve tayin edilmelerini ve uzun 

süre görevden alınmamaları gerektiğini savunur. (Gökyay, 1968, s. 161) Ayrıca Mizanü'l-hakk 

fi İhtiyari'l-Ehakk, adını verdiği eserinde de rüşvete geniş yer ayırır. Kâtip Çelebi âyet ve 



 
   

20 

hadislere yer verdikten sonra rüşvetin hangi durumlarda haram hangilerinde caiz olduğundan 

bahseder. Bu bağlamda rüşvet önceden anılmayıp işin görülmesinden sonra verilirse, bunun 

rüşvet sayılıp sayılmayacağı hakkında din ulularının uyuşmadıklarını kaydeder. Kâtip Çelebi, 

rüşvete farklı bir bakış açısı ile padişahın yanında ve devlet işlerinde verilen rüşvetin caiz ancak 

almanın haram olduğunu ileri sürer. (Kâtip Çelebi, 2007a, s. 87) Kâtip Çelebi’nin burada 

tanımladığı rüşvet tipinin genel olarak 17. yüzyılda benimsendiği söylenebilir. Nitekim yazar, 

kendi zamanında kimsenin rüşvet alıp vermekten korkmadığını sözlerine ekler. (Kâtip Çelebi, 

2007a, s. 88)   

Kitâbu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâf’i’l- Müminîn’ de de yazar, rüşvet sosyal iktisadî ve ahlakî 

olarak büyük zararlar doğuran bir suç olarak değerlendirir. Diğer risale yazarlarıyla aynı 

noktada makamlarda ehil ve tecrübeli kişilerin bulunmasının rüşveti önleyeceği görüşünü 

paylaşılır. (Yücel, 1988, s. 69) 

17. yüzyıl nasihatnamelerinin bir diğer örneği olan Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l 

Beyân fî Kavânîn-i Âli Osman’ında rüşvet, Lütfi Paşa’nın ifadesinde ki gibi “maraz-ı bî-ilaç” 

olarak değerlendirilir. Ayrıca, vezirlerin kendisinden herhangi bir menfaati olmayan kişilerden 

hediye kabul etmeleri gerektiğini belirtmiştir. (Hezarfen Hüseyin Efendi, 1998, s. 267) 

Bir arada değerlendirdiğimizde söz konusu eserlerde rüşvetin ahlakî bir sorun olduğu 

konusunda görüş birliği vardır. Memurların rüşvet alıp vermesi asla hoş görülmez. Rüşvetçilik 

yüzünden makamlar ehil kişilerin elinden alınmış yerlerine zulüm erbabı kişiler tayin olmuştur. 

Her ne kadar sorunu saptama konusunda başarılı olsalar da ahlakî-dinî alanda çözmeye 

çalışmaları ve meselenin siyasî ve ekonomik boyutunun göz ardı edilmesi dikkate değerdir. 

Rüşvet probleminin salt eskiye dönüşle önlenemeyeceği açıktır. Risalelerin ortak çözüm 

önerileri makamların ehil, güvenilir ve dindar kişilere teslim edilmesi ile göreve atanan kişinin 

azledilme korkusu yaşamadan uzun süre görevde kalması olarak özetlenebilir.  

 

 

 

 

 

 

 

 



 
   

21 

 

 

2. BÖLÜM: HUKUKUN KONUSU OLARAK RÜŞVET 
 

Bu bölümde İslâm-Osmanlı hukukunda rüşvetin yeri genel hatlarıyla anlatılmaya çalışılıp, 

Osmanlı Devleti’nde rüşvete verilen cezalar örneklendirilecektir. İtiraf etmek gerekir ki, 

konunun hukukî boyutuna yönelik çalışmalar oldukça sınırlı olduğu ayrıca fıkıh alimlerinin 

dahi konunun çerçevesini net olarak çizememesi sebebiyle meseleyi detaylı biçimde ortaya 

koymak zordur. 

Arapçada rüşvet kelimesinin farklı anlamlarıyla karşılaşmaktayız. Rüşvet, deve veya kuş 

yavrusunun emmek için boynunu annesine uzatması anlamına gelen “reşâ” fiilinden isim 

olmuştur. Yine aynı kökten türeyen “rişâ” kelimesi ise su çekebilmek için kovaya bağlanan 

urganı ifade etmektedir. (Köse, 2008, s. 139) Yani kuyudan su çekmek içim kullanılan urgan, 

haram olan eylemin gerçekleşmesi için temin edilen gizli menfaat anlamında kullanılmıştır.  

İslâm hukukunun ana kaynağı Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an dışında diğer üç kaynak 

hadis(sünnet), icma ve kıyastır. Kur’an hükümlerinin sınıflandırılmasında ceza hukuku 

kapsamında değerlendirilen konular ukubat olarak zikredilir. Ukubat; kıyas, icma ve hadis 

yoluyla elde edilen cezai hükümleri de içine almaktadır. (Aydın, 2001, s. 56) İslâm hukukunda 

ceza, toplumun haklarının korunması bakımından amaç değil araç olarak görülür. (Düzbakar, 

2008, s. 534) 

Kur’an-ı Kerim’de kamu düzenini bozan suçlara yönelik hükme rastlanmaz. Bu sebepten ötürü 

devlet görevlilerinin işleyeceği rüşvet suçuyla ilgili nasıl bir yol izleneceği konusunda ipucuna 

sahip değiliz. Ahmet Mumcu, diplomasi alanında rüşvet suçu işleyenler hakkında İslâm-

Osmanlı hukukunda bir boşluk olduğunu belirtmiştir. (Mumcu, 2005, 214-215) Ancak 

diplomatik işlerde alınan-verilen rüşvet için açık bir hüküm bulunmaması cezalandırılmadığı 

anlamına gelmemektedir. Her ne kadar İslâm hukukunda yargıda rüşvetin üzerinde daha fazla 

durulduysa da rüşvetin her türlüsü günah sayıldığı için İslâm hukukçuları rüşvet türlerini ayrı 

ayrı tasvir etme gereği duymamış olabilirler.  

Bazı görüşlere göre Bakara Sûresi’nin 188. Âyeti rüşvetin yasaklandığına dair bir kanıttır. 

(Köse, 2008, s. 140) Bu ayetteki “mallarınızı aranızda haksız ve uydurma yollarla başvurarak 

yemeyin; bilip durduğunuz halde insanların mallarından bir kısmını günaha saparak yemek 

için onları yargıçlara aktarmayın” (Öztürk, 1994, s. 40) ifadesi içinde rüşvetle ilgili hususlar 



 
   

22 

barındırmadığı için ve “yargıç” ifadesinin yanlış çevrildiği kanısından hareketle Kur’an’da 

rüşvetle ilgili hiçbir hususun yer almadığı düşüncesi ağırlık kazanmıştır. (Mumcu, 2005, s. 183)  

Yine ihtilaflı konulardan birisi de Kur’an-ı Kerim’deki suht kavramıdır. Maide Sûresi’nin 42. 

Âyetindeki “yalan dinlemeyi ve suht (haram) yemeyi davranış biçimi haline getirenler” de ki 

suht kavramının bütün haramlara delalet ettiği görüşü hâkim olsa da, suhtun rüşvete ve adlî 

rüşvete işaret ettiği düşüncesi mevcuttur. (Köse, 2008, s. 146) Hz. Muhammed, vergi memuru 

olarak görevlendirip Hayber’e gönderdiği Abdullah b. Revaha’ya25 vergi almaması veya daha 

az alması için kadınlarının mücevherlerini rüşvet olarak teklif eden Yahudilere, “rüşvet bir 

suhttur, biz onu yemeyiz” diyerek bu teklifi reddedetmiştir. (Avcı, 2014, s. 419) Hz. 

Muhammed’e suhtun ne anlama geldiği sorulduğunda, “hüküm vermede alınan rüşvettir” 

diyerek suhtun adalet işlerinde hâkimin aldığı rüşvet olduğunu söylemiştir. Hz. Ömer ise, 

suhtun sadece rüşvet olmadığını belirterek, suht hakkında: “Suhtun iki kapısı vardır. Bunlar 

insanların yedikleri rüşvet ve fahişelik ücretidir.” demiştir. (Köse, 2008, s. 147) Suhtun 

anlamlandırılmasında rüşvetin odak nokta olmasının sebebi suht’un İbranice’de rüşvet demek 

olan şohad anlamına gelmesi olabilir. Ebusuud Efendi’nin suht ile ilgili fetvasının aynı 

zamanda rüşvet alan kişiler için de geçerli olduğu söylenebilir. İlgili fetva şu şekildedir: “Ehl-i 

suht olan kimseleri hâkim tazir-i şedid ettikten sonra tevbe ve salahı zahir oluncaya kadar 

zindandan çıkarılmamak lazımdır.” (Avcı, 2014, s. 419) İslâm hukukuna göre bir kişi hak gaspı 

ile mal ve menfaat ederse o kişi rüşvet alan mürteşi olur. Rüşvet alan ise râşi olarak 

isimlendirilir. 

Kur’ an hükümlerinde net bir görüş birliği sağlanamayan hususlarda hadis önemli bir hukuk 

kaynağı olmuştur. Hz. Peygamber’in rüşveti yasaklayan hadisleri vardır. Bunların en bilineni 

“rüşvet alana da verene de ikisi arasında vasıta olana da Allah lanet etsin” hadisidir. (Arif, 

1966, s. 277) Lanet, ilahi rahmetten yoksun kalmayı açıklar. Dolayısıyla rüşvet büyük günahtır. 

(Düzbakar, 2008, s. 537) Buna benzer rüşvetle ilgili birkaç hadis daha bulunduğu gibi Hz. 

Peygamber’den sonraki halifelerde rüşvetin haram olduğuna dair ifadeleri mevcuttur. (Köse, 

2008, s. 150) Ancak İslâm’da rüşvet verilmesini meşru kılan durumlar da vardır. Örneğin, 16. 

yüzyılda Mısır’da yaşamış olan Hanefi fıkhı âlimlerinden İbn Nüceym (Özel, 1998, s. 236-237) 

yazmış olduğu rüşvet risalesinde can veya malın korunması adına verilecek rüşveti haram 

saymaz. (Sahillioğlu, 1965, s. 693) Keza, başkaları tarafından malına el konulacağını düşünen 

bir kimse malının hepsini kaybetmemek adına bir kısmını rüşvet verebilir. Bu rüşvet, alan 

bakımından haram olsa da veren bakımından değildir. Zor durumda kalıp rüşvet vermek 

                                                             
25 Hz. Muhammed’in sahabesi 



 
   

23 

zorunda olan kişi, her ne kadar rüşvet vererek teoride suçun kapsamı içine girse de haksızlığa 

uğradığı için aynı zamanda can ve mal güvenliğinin doğurduğu kaygıdan mütevellit verdiği 

rüşvet suç kabul edilmemiştir.26 Kâtip Çelebi, İbn Nüceym’e paralel olarak, bir kimsenin canına 

ve malına zarar geleceği korkusu ile vereceği rüşvetin caiz, ancak alınmasının haram olacağına 

işaret etmiştir. (Kâtip Çelebi, 2007a, s. 87) İbn Nüceym ayrıca, işinin yapılması için ricada 

bulunan kişinin (bu aşamada hiçbir şekilde rüşvet bahsinin geçmemesi şartıyla) işi olduktan 

sonra vereceği parayı rüşvet kapsamında almamış, iyiliğe karşı iyilik olarak (mücazate-ihsan) 

olarak değerlendirmiştir. Öte yandan rüşvetin içine her türlü menfaatin girebileceği 

belirtilmişti. Ancak İslâm hukukçularının çoğunluğu rüşvetin sadece maddî olabileceği 

düşüncesindedir. (Düzbakar, 2008, s. 536) Çünkü insanlar maddiyat için yaşarlar ve sadece 

onun için çalışırlardı. Belirtmeden geçmemek gerekir ki, rüşvetin sadece para ve altına 

indirgenmesi bu konuya bakıştaki en temel problemi teşkil etmektedir. Örneğin rüşvet olarak 

râşiye verilen cinsel ilişki vaadi de bir rüşvet suçudur ve diğer rüşvet suçlarından bağımsız 

değerlendirilmemelidir. 

17. yüzyılda mahkemelere intikal eden bazı rüşvet hadiselerinde paradan başka birçok rüşvet 

vakalarına rastlanabilmektedir. Örneğin 1690’da İstanbul’da Hocapaşa Mahallesinin sâkini 

Cerrâh İbrahim Ağa Ayvansaray sâkini Ali Ağa’dan rüşvet olarak bir cariyeyi alır. (İstanbul 

Kadı Sicilleri, c. 20, No: 54, s. 282) Cerrâh İbrahim Ağa, eski Kahire Valisi ve rikâbdar olan 

Silahtar Hasan Paşa’dan aldığı 400 guruş değerinde “uzun boylu açık kaşlı ela gözlü Rus asıllı” 

bir cariyeyi hükümde belirtilmeyen bir hususun kolaylaştırılması için Ali Ağa’ya rüşvet olarak 

sunmuştur. Ancak mahkeme sonucunda Ali Ağa’nın cariyeyi İbrahim Ağa’ya iade etmesine 

karar verilmiştir. Buradan anlaşılacağı üzere rüşvet sadece para ile sınırlı değildir. Bir diğer 

örnek, Erzurum’da Sultan Melik mahallesi ahâlîsinden olup misâfiren İstanbul’da Hobyar 

mahallesinde sâkin Erzurumlu Yakub Efendi b. Ümmetünnebi’nin Ahmed Çelebi b. Mehmed’e 

bir ev alma işinin kolaylaştırılması için rüşvet olarak otuz altı okka kahve ve yüz yetmiş beş 

esedî guruş vermesidir. Yine dava sonucunda kahve ve para Erzurumlu Yakub Efendi’ye iade 

edilmişti. (İstanbul Kadı Sicilleri, c. 18, No: 18, s. 221)  

Rüşvet denince ilk akla gelen para olsa da kayıtlardan görüldüğü üzere halk arasında değerli ve 

güzel olan her şey rüşvet olarak verilebilmekteydi. Kayıtlarda göze çarpan bir diğer husus 

rüşvet verilen malların verene geri iade edilmesidir. Osmanlı hukukunda zulmen alınan 

malların geri iadesi şeriatın bir gereğidir. Rüşvet suçu da zulüm kavramı içerisinde ele alındığı 

                                                             
26 17. yüzyılda valiler veya teftiş amacıyla atanan yöneticiler şehirleri, kasabaları ve halkı soyarlardı. Halk, 
başlarından bu belaları def etmek için yöneticilere rüşvet vererek onları uzaklaştırmaya çalışırlardı. (Uluçay, 1944, 
s. 417) 



 
   

24 

için rüşvet alan kişilerin aldığı rüşveti iade etmesine karar verilir. (Mumcu, 2007, s. 33) İslâm-

Osmanlı hukukunda rüşvet verenin verdiği rüşveti geri isteme hakkı da bulunmaktadır. Ancak 

rüşvet veren, rüşvet verdiği kişiye değil eğer aracı varsa aracıdan rüşveti isteme hakkına 

sahiptir. Bu durum, Şeyhülislâm Hacı Abdürrahim Efendi’nin 1649 yılında verdiği fetvada 

belirtilir: “Bir kimse birisinin adamına verdiği rüşvet parasını bizzat verdiği kimseden geri 

isteyebilir.” (BOA. MŞH. FTV. 1. 15) Rüşvet alan öldüğü zaman da rüşvet veren kişi, aracıyı 

dava edebilmektedir. (Mumcu, 2005, s. 208)  

İslâm hukuku, bireysel ve toplumsal hayatın sağlıklı yürüyebilmesi adına uyulması gereken 

kurallar öngörmüştür. Bu kurallara maslahat denir. (Şaban, 1996, s. 414) Maslahatın korunması 

zorunludur ve ortadan kaldırılması haramdır. Korunması gereken değerler ikiye ayrılır. Bunlar 

bireysel değerler ve kamusal değerlerdir. Bireysel değerler; din, akıl, hayat, vücut bütünlüğü, 

onur, mal varlığı ve nesil; kamusal değerler ise siyasî iktidar düzeni, kamu düzeni, barışı ve 

ahlakıdır. (Avcı, 2014, s. 5) Her dönemde karşımıza çıkan cana, mala, ırza ve dine yönelik 

suçlar had ve kısas suçları olarak diğer suçlardan ayrılarak kesin hükümlere bağlanmıştır. Bu 

suçların dışında kalan geniş bölümün cezasını ve ceza miktarını belirleme yetkisi devletin 

yetkili organlarına (ulul’emre) bırakılmıştır. (Aydın, 2001, s. 73) İslâm hukukunun buradaki 

amacı her zamanın ve her mekânın gerektirdiklerinin değişmesi aynı zamanda İslâm’ın 

evrensellik ve süreklilik özelliklerinin sonucudur. Yetkili organların verdiği bu cezalara ta’zir 

cezaları denmektedir. Rüşvet suçunun cezası da ta’zir cezalarının içindedir. Ta’zir, had ve 

kıssas suçlarının dışında kalan cezalardır. Kur’an ve sünnet tarafından sınırları çizilmemiş, ceza 

yetkisi devlet reisine ondan da hâkime bırakılmış cezalardır. Ta’zir cezaları önceden 

belirlenmediği ve hududu çizilmediği için bu konuda hâkime geniş bir takdir hakkı tanınmıştır. 

Kadı, suçun işlendiği zamana, yere ve suçu işleyenin durumuna göre ceza tayin edebilir. Bu 

duruma verilebilecek en güzel örneklerden biri, kadıların para cezası vermeleri gerektiğinde 

kişinin mali durumuna uygun cezayı tespit etmeleridir. Bu durum Kanuni devri, Karaman 

Eyaleti Kanunnamesinde şu şekilde açıklanır: “Ve eğer bir kimesne tahıl uğurlasa gânî olsa 

cürm kırk akçe, orta hallü olursa yirmi akçe, fakir olsa on akçe cürm ala. “, “Bir Müslüman 

zinâ kılsa, şer ile sabit olsa ve bay olsa üç yüz akçe cürm alına, evsat’-ul-hâl olur ise iki yüz 

akçe cürm alına; andan aşağa hallü olub yüz akçe veya elli akçe cürm alına.”  (Akgündüz, c. 

7, 1990, s. 626, 627) Had veya kısas cezalarının uygulanmayıp ta’zir cezalarına çevrildiği 

durumlar yine Kanuni devri Zul Kadriyye Eyaleti Kanunnamelerinde mevcuttur: Her kim kan 

eylese, katle müstahak ise kısâs oluna. Ya sulha ya diyete müstahak ise diyetten gayrı otuz altun 

cürm alına”. (Akgündüz, c. 7, 1990, s. 157)  



 
   

25 

Osmanlı’da uygulanan ta’zir cezalarının çeşitleri, ölüm cezası (siyaseten katl), sopa (celd), 

hapis, sürgün (nefy), para cezası (nakdi), müsadere, terk, teşhir, tekdir ve sakalın kesilmesidir. 

(Akyılmaz, 2015, s. 274-276) Osmanlı Devleti’nde rüşvet suçunun cezaları da tek bir hükme 

bağlanmadığı gibi kişinin konumuna olayın yerine ve zamanına göre farklılık arz etmektedir.  

Osmanlı Devleti’nde rüşvet suçuna verilen cezalar içinde suçun boyutlarına göre idam, hapis, 

sürgün, ihtar, teşhir, dayak gibi cezalar mevcuttur. (Ümütli, 2006, s. 3-11) 

Rüşvetçiliğe verilebilecek en hafif ta’zir cezası ihtar etmektir. Böyle bir ihtar cezasıyla ilgili bir 

belgede görevinin ne olduğu belirtilmeyen Hacı Gani isimli kişinin bir müsellime rüşvet teklif 

etmesi üzerine kendisine içinde tehdit unsurları da bulunan bir ihtar gönderilir. (BOA. TSMA. 

E. 0970)27 Bu gibi uyarılara sık sık rastlanmaktadır. Rüşvet aldığı tespit olunan birisine ihtar 

cezasının yanında ölüm cezasına da verilebilirdi. Bundan başka kişi görevinden azl veya sürgün 

edilebilirdi. Kadının verdiği cezaya ilave olarak gerekli gördüğü takdirde padişah idam cezası 

verebilirdi. (Daşçıoğlu, 2005, s. 59, 121) Bir kimseye ta’ziren ölüm cezası verilip 

verilemeyeceği tespit edilmeden padişah, örfî hukuka göre siyaseten katl yetkisini kullanarak o 

kişiyi idam ettirebilir. (Mumcu, 1983, s. 90) İslâm hukukunda rüşvet suçuyla ilgili ölüm cezası 

verilmemesine rağmen padişah siyaseten katl yetkisini kullanarak rüşvetçiyi idam ettirebilir. 

Cezalar kişinin statüsüne göre yani ulemadan, askerî sınıftan veya reayadan olmak üzere 

farklılık gösterebilir. Askerî sınıftan olan rüşvetçilere verilen cezalar ise yine azil, sürgün, 

bunlara ek olarak müsadere, kalabentlik (cezaya çarptırılan suçlunun, uzak bir yerde bulunan 

bir kaleye kapatılması) ve idamdır. Reayada bu suçu işleyenlere sıklıkla sopa ve teşhir cezası 

verilir. Teşhirde, rüşvetçinin yüzüne kara boya sürülür, sakallarının yarısı kesilir. (Mumcu, 

2005, s. 242) Askerî sınıftan rüşvet suçu işlediği sabit görülüp ceza alanlara ilerleyen 

bölümlerde yer verilecektir. 

Şayet ulema sınıfına mensup bir görevli rüşvet suçu işlemişse cezası genellikle sürgün ve azldir. 

1630 yılında, rüşvetçiliği ve zalimliği sabit olan Akşehir kadısı, Kıbrıs’a sürülmüştür. (BOA. 

DVNS. MHM. 84. 82) Ayrıca haksız kazanç müsadere edilebileceği için rüşvetle elde edilmiş 

kazanç devlet tarafından müsadere edilebilir. (Köse, 1998, s. 305) Ulema sınıfının mallarının 

ilk defa müsadere edilmesi 17. yüzyıla rastlar. Buna verilebilecek örnek, I. İbrahim döneminin 

(1640-1648) en ünlü simalarından Cinci Hoca ismiyle tarihe geçen Safranbolulu Hüseyin 

Efendi’dir.28 Bir dönem kazaskerlik görevini yürüten I. İbrahim’in makbulü Cinci Hoca’nın 

                                                             
27 “Mükerrem ba ʹde’s-selâm ilam olunan oldur ki mezbûre istima olunduki müsellim tarafından âdem gelip cürm-
i (...) müdahale edermiş siz dahi yeltenip (...) davar vermeğe yeltenirmişsiz. Biz birkaç günden sonra Karahisar’a 
varırız bizimle mürafa ʹa şer ʹ olununca bir nesne vermeyesiz yoksa sonra cevap vermeğe kadir olmazsız” 
(Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) TSMA. E. 0970) 
28 Kendisiyle ilgili bilgilere ilerleyen bölümlerde yer verilecektir. 



 
   

26 

rüşvetle elde ettiği serveti müsadere edilmiştir. (Tomar, 2006, s. 67) Ancak, ulema sınıfının 

müsadere bakımından bir ayrıcalığı vardır ki o da sadece suçu sabit olanların mallarına el 

konulabilmesidir. 

Ulema, din ve devlet düşmanlığı yapmadığı sürece idam cezasına çarptırılmaz. Osmanlı 

Kanunnamelerinde buna dair hükümler bulunmaktadır: “Ve kudât ve tedris ve tevliyet ve 

nezaret ve hitabet ve imamet ve sair bunların gibi cihetden ve menasıbından şunlar ki, berât-ı 

padişahî ile nesne tasarruf edenleri ta’zir etmeyeler ve habs edilecek yerde kefil var iken habs 

etmiyeler.” (Akgündüz, 1990, c. 3, s. 106) Bununla birlikte IV. Murad, 1633’te çıktığı Bursa 

seyahatinde av vesilesiyle uğradığı İznik’in kadısını karla kaplı yolları temizlettirmediği 

gerekçesiyle idam etmesi ilmiye sınıfında tepkiye sebep olmuştur. Şeyhülislâm Ahîzâde 

Hüseyin Efendi, ulemânın nefretini çekmenin tehlikeli olacağını padişaha bildirmesi için 

Kösem Sultan’a bir tezkire yazar. İlmiye mensuplarının bir ziyafet sırasında bir araya gelmesi 

üzerine, Vâlide sultan onların hâl meselesini konuştukları şüphesine düşerek durumu hemen 

IV. Murad’a haber verir. 1634’te gittiği Bursa’da kaldığı beşinci günde ava çıkmış bulunan 

padişah haberi alınca hemen İstanbul’a gelip Şeyhülislâmı azleder ve Kıbrıs’a sürer. (İpşirli, 

1988, s. 548) Fakat öfkesini yenemeyerek gemi fırtına yüzünden daha Marmara’da iken onu 

Çekmece sahillerinde karaya çıkartır. Kendisi de yanında Abaza Paşa bulunduğu halde oraya 

gidip Bostancıbaşı Duçe Mehmed Ağa’ya verdiği emirle Ahîzâde’yi boğdurur (1634). IV. 

Murad, Osmanlı tarihinde daha önce görülmemiş olan ve kendisinden sonra az rastlanan 

Şeyhülislâm idam eden bir padişah olmuştur. (Yılmazer, 2006, s. 179-180) 

Her ne kadar ulemanın ceza konusunda ayrıcalığı olsa da bilhassa hukukun temsilcisi olarak 

kadının rüşvet alması konunun ilginç bir boyutunu teşkil eder. Kuşkusuz kadılık müessesesi 

sadece Osmanlı Devleti değil, tüm İslâm medeniyeti için önemlidir.  

İslâmiyet’in doğuşundan sonra ilk hâkimlik görevini yürüten kişi Hz. Muhammed’in kendisidir. 

Daha sonra dört halife bu görevi yürütmüştür. Ancak devletler büyüdükçe yargı görevini başka 

bir ayrıcalıklı makama devretmek durumundaydılar. Bunun sebebi sınırların genişlemesi ve 

bürokrasinin artmasıdır. (Bozatay, Demir, 2014, s. 75) Devlet teşkilatında dönüşümlerin 

yaşandığı Hz. Ömer zamanında ülke sınırları genişlemesi ve idari işlemlerin artması üzerine 

Medine, Suriye, Irak ve Mısır’a kadı tayin edilmiştir. Halife, Medine’de davalara bakmayı 

sürdürürken, kadılar ta’zir gerektiren suçlarla ilgili davalar ve medeni davalara baktılar. Bu 

durum dört halife devrinin sonuna kadar devam etmiş, Emevi Devleti’nin ilk halifesi Muaviye, 

yargı yetkilerinin tamamını kadılara devretmiştir. (Atar, 2001, s. 67) 

Bu geniş hükümet sahasında hükümdarın tek başına yargı görevini yürütmesi mümkün 

olamayacağından niyabet usulüyle kadılar tayin edilmiştir. Eski Suriye ve Bizans’tan 



 
   

27 

etkilendiği görülen kadılık müessesesine aynı zamanda “hükümdarın naibi” payesi biçilmiştir. 

(Bozatay, Demir, 2014, s. 75) Bu bakımdan İslâm hukukunda kadı ile halife arasına vekâlet 

bağı kurulmuştur (Atar, 2001, s. 67)  

Kadılık makamının hemen hemen her veçhesi, Müslüman düşünürler tarafından etraflıca 

tartışılmıştır. Bazıları kadılık makamına gelenlere maaş ödenmeli derken bazıları aksi görüşü 

savunmuşlardır. Yolsuzluk ve rüşvet olaylarını tamamen engellenemese de kamu mülkiyeti, 

kamu vicdanı, sorumluluk gibi bugün sahip olduğumuz modern düşünceler İslâm tarihinin her 

safhasında mevcuttur. (El-Attas, 1988, s. 71) 761 yılında Mısır’da göreve getirilen bazı kadılar 

maaşlarını özel işlerine ayırdıkları bölümlerini harcamayıp hazineye iade etmiştir. Halife El 

Hâkim (d. 985-ö. 1021) ise kadıların yolsuzluk ve rüşvet olaylarına karışmasını önlemek için, 

halktan para almadığını kanıtlayanların maaşlarını iki katına çıkarmıştır. (El-Attas, 1988, s. 72) 

915 yılında Bağdat’ta kadılık görevine gelmeye aday kişiler; kim olursa olsun haksız bir karar 

vermesi için zorlanmaması, yasal olmayan bir karar vermesi istenmemesi ve kadılık görevi 

karşılığı maaş ödenmemesi gibi şartlar öne sürmüşlerdir. Maaş ödenmemesi isteği göreve gelen 

kişilerin zengin kişiler olduğu anlamına gelmiyordu. Örneğin 945 yılında Bağdat kadısının 

evine girenler kadının evinde çalacak kıymetli bir eşya bulamamışlardır. Bir başka Bağdat 

kadısı Ebu Tayyip ise kıyafetlerini kardeşleriyle paylaşmak zorundaydı. (El-Attas, 1988, s. 72) 

Yukarıda adı geçen kişiler için kadılık görevi üzerinden haksız kazanç elde edilerek zengin 

olunacak bir görev değil Hakk’a ve halka hizmetti. Kadılık müessesesi tarihinin olumlu yanı 

olan bu kişilerle beraber kadılığın ortaya çıkışından itibaren bu makamın yolsuzluk ve rüşvet 

olaylarıyla birlikte anıldığını kabul etmek gerekiyor. Öyle ki, ilginç bir şekilde pek çok ilim 

adamı kadılık makamına gelmemek için çaba harcamıştır. (El-Attas, 1988, s. 71) Bu bağlamda 

Ebu Hanife zikredilebilir. Nitekim Ebu Hanife, kadılık makamını kabul etmediği için 

cezalandırılmıştır. İmâm-ı a'zamın talebelerinin en başta gelenlerinden Hanefî mezhebinde 

yetişmiş müctehidlerin en büyüğü sayılan Ebu Yusuf ise kadılardan daima şüphe duymuştur. 

(El-Attas, 1988, s. 71) 

Tüm bu örneklerden yola çıkarak İslâm hukukunun adlî rüşveti ayrı bir yere koyması ve 

üzerinde çok fazla durması anlaşılabilir bir durumdur. Kur’an-ı Kerim’de görevlerin ehil 

kimselere verilmesi ve adaletle hükmedilmesi hususu üzerine birçok ayet bulunmaktadır. Hz. 

Peygamber’in kadılık görevine gelen kişinin “bıçaksız boğazlanacağını” şeklindeki ifadesi bu 

görevin önemine ve zorluğuna dikkat çekmektedir. (Atar, 2001, s. 67) Zira, haksızlığa uğrayan 

kişinin gideceği tek kapı olan adalet kapısında uğrayacağı ikinci haksızlık onu doğal olarak 

umutsuzluğa sürükleyecektir ki bu mülkün temelinin sarsılması anlamına gelmektedir. 

Dolayısıyla İslâm âlimleri adalet kurumunda işlenen rüşvet suçunun üzerinde özellikle dururlar. 



 
   

28 

İslâm hukukuna göre, rüşvet alan hâkimin verdiği hüküm batıl sayılır. Rüşvet almak büyük 

günah olduğu için kadının şeriate uygun olarak verdiği hüküm de batıldır. Aynı zamanda onun 

rüşvet alması, zina etmesi ya da şarap içmesiyle eş tutulmuştur. (Mumcu, 2005, s. 194) Bu 

durum, İslâm-Osmanlı hukukunun adalet işlerinde verilen rüşvete bakış açısını ortaya koyması 

açısından önemlidir. Ancak, rüşvet alan kadının hukukî durumu hakkındaki görüşler bununla 

sınırlı değildir. Kimi hukukçulara göre, kadının rüşvet suçuna bulaşması verdiği kararların 

geçersiz sayılması için bir gerekçe oluşturmaz. Kadının rüşvet alması onu fâsık yapar. Fâsıklık 

ise bireysel bir zafiyet olmasından dolayı kadının işlediği günahın verdiği hükme bir etkisi 

yoktur. (Ümütli, 2006, s. 52) Bu ilginç görüşün temsilcileri bunu savunurken rüşvetin 

bulaşmadığı hiçbir davanın olmadığını iddia ederler. Buradan yola çıkarak rüşveti aklamanın 

hiçbir hukukî ve dinî temeli olamayacağı gibi ahlakî olarak da bu görüşü savunmak en hafif 

tabirle sakıncalı olacaktır. Fakihlerin bir kısmı rüşvet suçunu işlemiş bir kadının adalet vasfını 

yitirmesinden dolayı azledilmesine gerek kalmadan makamını kaybedeceğini söylerken, 

bazıları da kadının ancak azledilince görevini kaybedeceğini savunurlar. (Atar, 2001, s. 68)  

İslâm hukukunda kadının verdiği kararın adaletli olması ve yargı otoritesinin saygınlığını 

koruması üzerinde oldukça fazla durulmuştur. Ebu Hanife, kadının bulunduğu yerde en fazla 

bir yıl görev yapması gerektiğini savunmuştur. Bunun sebebi kadılık görevine gelen kimsenin, 

görev yerlerindeki insanların münasebetleri sonucu yargı otoritesini tehlikeye atma ihtimalidir. 

(Atar, 2001, s. 67) Bu hususta kadının herhangi bir hediyeyi kabul etmemesi ve dava taraflarının 

ziyafetlerine gitmemesi gerektiği vurgulanır. (Atar, 2001, s. 69) Bu davranışlar rüşvete kapı 

aralayacağından ve kadının adalet yolundan sapmasına yol açacağından hoş görülmez.  

Selçuklular’da da kadılık makamına büyük önem verilmiştir. Nizamülmülk’e göre kadılar 

padişahın naibleridir. (Köymen, 1999, s. 54) Kendisin kaleme aldığı ünlü Siyasetname’de 

kadılarda aranması gereken vasıflar büyük bir titizlikle tespit edilmiş, adaletli olmaları gerektiği 

sık sık vurgulanmıştır: “Kadılar, ehl-i İslâm’ın kan ve malına mutlak surette tasarruf ederler.” 

(Köymen, 1999, s. 57). Oysa, Harzemşahlar’ın Büyük Selçuklu Devleti’ne son vermesinin 

akabinde kadıların rüşvetçiliği pek çok şikâyete sebep olmuştur.  

Osmanlı Devleti’nde kadıların ve askerî sınıftan diğer kimselerin halka karşı işlediği rüşvet ve 

diğer suiistimallerini engellemek adına uygulanan önlemlerin çoğu zaman yeterli gelmemesi 

sonucu oluşan adaletsizlik 16. ve 17. yüzyıl nasihatname yazarları tarafından “devletin çöküşü” 

şeklinde yorumlanmıştır. Dolayısıyla adaletin son bulması devletin son bulmasıyla eş değer 

görülür. 

Osmanlı adalet felsefesinde halkların kökeni ayırt edilmeksizin adaletle hükmedilmesi devletin 

devamı için gereklidir. Osmanlı Devleti’nin fethettiği topraklarda yaptığı ilk işlerden biri olarak 



 
   

29 

kadı ataması bu düşüncenin tezahürüdür. (Durhan, 1999, s. 220) Osmanlı Devleti’nde görev 

alan ilk kadı Tursun Fakih’tir. Doğrudan Osman Gazi tarafından tayin edilmiştir. 

(Âşıkpaşaoğlu, 1970, s. 13) Fatih Sultan Mehmed’e kadar kadılar kazaskerler vasıtasıyla 

padişahlar tarafından atanırken, Fatih Sultan Mehmed, kadıların tayin sürecinde yeni 

düzenlemelere gitmiştir. Buna göre, kadı tayininde padişah doğrudan yer almazken, 

kazaskerlerin önerisi üzerine sadrazamlar tarafından değerlendirilerek atamalar yapılmıştır. 

(Ekinci, 2001, s. 962) 16. yüzyılın sonlarına doğru, şeyhülislamlık makamının güçlenmesi 

üzerine, mevleviyet kadılarının tayini konusunda kazaskerlerin ve sadrazamların yetkisi 

oldukça azalmıştı. (Şentop, 2005, s. 88) 

Osmanlı Devleti’nde kadının tayin süreci diğer İslâm devletlerine göre daha incelikli bir 

prosedür halinde gerçekleşir.29 Teorik olarak bu sistemde ehliyetsiz kişilerin kadılığa 

yükselmesi imkânsız görünmektedir. Bu durum, devletin ancak adalet ile yükseleceği inancına 

uygun düşmekle beraber kadılık başlı başına bir meslek olarak görülmesindendir. Son derece 

önem verilen ve oldukça girift bu sistem rüşvet yoluyla aşılabilmişti. Kadıların adı Osmanlı 

Devleti’nin en eski devirlerden beri rüşvet ve yolsuzluklarla anılmıştır. Örneğin daha, Orhan 

Bey zamanında, Bursa Kadısı Çandarlı Kara Halil Paşa’nın yaya sınıfı kurulurken rüşvet aldığı 

söylenir: “Çok kişiler kadıya rüşvetler virüb beni yaz dediler.” (Neşri, 1949, s. 155)  

Nitekim halkın şikâyetlerine yer verilen anonim bir Tevarih-i Âli Osman’da Yıldırım 

Bayezid’in rüşvetçi kadıların hepsini bir eve doldurup yakmak istediği rivayet edilir. Ancak 

                                                             
29 Kadıların en başta medrese de tahsil yapmış olması tecrübe ve hukukî bilgiyi kazanmış olmaları gerekliydi. 
Kendi içerisinde bir hiyerarşiye sahip olan ilmiye sınıfında müderrisler öğretimle, müftüler fetva vermekle, kadılar 
ise yargılama görevinde bulunmaktaydı. İlk olarak I. Murad devrinde Bursa kadısına kazaskerlik ünvanı 
verilmiştir. Daha sonra Fatih Sultan Mehmed döneminde İstanbul kadısı ve kazaskerînin görevleri ayrıldı. Müftü 
“Şeyhülislâm” olarak adlandırıldı. Aynı zamanda Sahn-ı Seman medreselerinin kurulması kadı adaylarının eğitimi 
açısından önemli bir gelişmedir. Osmanlı medreselerinin belli bir sisteme göre kurumsallaşması Fatih ve Kanuni 
devirlerinde olmuştur. Hâriç ve dâhil medreseleri belirli bir staj döneminin ardından naib olabilmekteydi. (Cin, 
Akyılmaz, 2015, s. 168) Öğrenimini sürdürmek isteyenler Mûsile-i Sahn ve Sahn-ı Seman medreselerine devam 
edip icazet alarak mülazemetlik (adaylık) sürecine girerek mülazım olurlardı. Mülazemetlikte adaylar alt derece 
kadılıklara tayin edilirdi. Molla Kadı denilen büyük kadı yanına gönderilen danişmentler beşer kişilik gruplar 
halinde burada üç veya beş yıllık bir süre geçirirlerdi. Taşrada Molla Kadı nezninde ilk staj dönemlerini 
tamamlayan adaylar bu süre sonunda yeniden İstanbul’a dönerek mülazemetliklerini tamamlamaları gerekirdi. 
(Anıl, 2015, s. 105)   Adayların isimleri “matlab”, “tarik”, ya da “ruzname” adı verilen kazasker defterlerine 
kaydedilir ve adaylar bekleme dönemine girerlerdi. Adaylar beşer kişi olarak Mevleviyet (eyalet) pâyesi taşıyan 
kadıların yanında staj yaparlardı. Kaza kadılığı görevinden sonra Ayasofya, Kanuni Sultan Süleyman döneminde 
açılan Mûsile-i Süleymaniye ve Nefs-i Süleymaniye gibi yüksek dereceleri medreseleri tamamlayıp son basamak 
olan Dâr’ül Hadis’ten mezun olduktan sonra müderris ve yüksek dereceli kadı olurlardı. (Cin, Akyılmaz, 2015, s. 
170) Genelde yukarıda da belirtildiği gibi Sahn-ı Seman, Ayasofya ve Sahn-ı Süleymaniye gibi medreselerini 
bitirenlerin kadı olarak tayin edilme şansları olsa da daha çok tercih edilenler Dâr’ül Hadis medresesi mezunu 
kişilerdir. Bu medrese mezunları tayin edildikten sonra eğer boş kadro varsa diğer medrese mezunlarının tayini 
yapılırdı. (Uzunçarşılı, 1988a, s. 38) Padişah beratıyla tayin olan kadıların tayin işlemlerini Kadılar, padişah 
beratını almadan önce mülâzımlıktan kadılığa geçebilmek için resm-i padişahi adıyla vergi öderlerdi. Bu bir rüşvet 
değildi aynı zamanda beratı tanzim edene ve getirene normal sayılabilecek bahşişler verilirdi. (Uzunçarşılı, 1988a, 
s. 111) 



 
   

30 

Vezir Ali Paşa’nın ricasıyla affedilirler. Bunun sonucu olarak kadıların harç almaları kanun 

haline gelir. (Tevârih-i Âli Osman, 1992, s. 34- 36)  

1528’de Kara Kadı diye tanınan Halep Kadısı yolsuzluk, rüşvet ve diğer suçlarından dolayı 

birçok defa halkın şikâyet etmesine sebep olmuştu. Bir cuma günü halkın topyekûn üstüne 

saldırmasıyla linç edilen Kara Kadı’nın yanı sıra onunla iş birliği içerisinde olan şehrin önde 

gelen diğer yöneticileri Rodos’a sürülmüştü. (Peçevi, 1992, c. 2, s. 98) 16. yüzyılda kaleme 

alınmış olan Nushatü’s-Selâtin’ de Mustafa Âli, kendi zamanında kadıların rüşvet veren kişinin 

lehine hüküm verdiklerini belirtir. Bununla ilgili naklettiği bir olayda, Arabistan kadılarından 

“büyük sarığı ve kol ağızları geniş elbiseyle gezen, parlak aynada cehalet ve ahmaklığından 

benim benden başka kimsem yok diyerek kendini gören” kadıyla ilgili bir olay nakleder. Sözü 

edilen kadı, bir kızın nikâhıyla ilgili iki köy halkı arasında çıkan kavgada önce yüz sikke altın 

veren tarafın lehine hüküm vermiş, daha sonra karşı tarafın iki yüz florin rüşvet vermesiyle 

daha önce verdiği kararı bozmuştur. (Mustafa Âli, 2015, s. 141) Bir diğer vurgu yapılan husus 

ise vergi toplama esnasında yapılan usulsüzlüklerdir. Avarız vergisinin toplanması için ferman 

çıkarılan köylerde rüşvetçi kadılar, “emir ve ferman çıkaran İstanbul askerî benden küllice 

hizmet almıştır” diyerek hane başına birer şahi30 alınmasına karar verir ve toplardı. Vergileri 

toplama esnasında verdiği hizmetin karşılığı olan para ise kararlaştırılmış rüşvetin miktarına 

göre birer şahi hesabıyla tahsil ederdi. Daha sonra kadıların yanında çalışan “kötü huylu 

kimseler” vergi toplamak için gittikleri köyde “geliş hakkı adıyla” rüşvet alırdı. (Mustafa Âli, 

2015, s. 183)    

Yine 16. yüzyıla ait olan Hırzü’l-Mülûk’te cahil kimselerin rüşvet yoluyla kadılık elde ettikleri 

ve bu kişilerin hükmünün geçerli olmaması gerektiği savunulmuştur. Rüşvetle kadı olan 

kimseler, atandıkları yerdeki “zalim” yerel yöneticilerle ittifak edip, suç işlerler.31 (Yücel, 1988, 

s. 196) Bunların yanı sıra çoğaltılabilecek birçok örnekle beraber tezin konu edindiği zaman 

dilimi olan 17. yüzyılda adalet örgütündeki rüşvetçilik olgusuna dönemin ıslahat lâyihalarında 

da yer verilmiştir. Bu eserler, 17. yüzyılda kadıların rüşvet alması ve yolsuzluk yapmasının 

nasıl algılandığını ve yazarların buna nasıl bir eleştiri getirdikleri konusunda bilgi 

                                                             
30 Yavuz Sultan Selim döneminde çıkarılan altın para.  
31 “Fi zamâninû ekser kudât mürteşi ve cahil olub mansıb-ı kazâ mahzâ cehl ü irtişah kinâyet olmuştur. Rüşvetle 
ve şef’âat ile kadılık alan kimesnelerin hükm-i nafiz olmadığı kütüb-i fetvada musarrahtır. Eyle olsa etrâf-ı 
memalikte olan kuzâtun ekseri rüşvet ve şef’âat ile kadılık almıştır… Kadı-asker efendiler ise mansıbları havından 
icrâi hak etmeye kadir olmazlar, nâçâr olup ekser menâsıbı ekâbir şef’âatiyle cahillere verürler… Ba’dehu ol 
kadılık bir zalim mürteşi ve cahile verirse varduğu gibi beğlerbeği ve sancakbeği subaşılarıyla ve sâir ol yerun 
zalimleriyle müttefik ve müttehid olub bir kimesneyi mün’in ve mâldâr fehm eyleseler bir nesne isnâd edüp, mâlının 
ekserin aldıklarından sonra Asitâne-i sa’adete bizden şikayet eylemeye deyü üç talâka şart verüb, andan sonra 
habsten çıkarırlar.”  (Yücel, 1988, s. 196) 
 



 
   

31 

vermektedirler. Nitekim Koçi Bey birçok kişinin rüşvet yoluyla kadılığı elde ettiğini belirtir. 

Koçi Bey, adlî rüşvetin kötülüğünü ayrı bir yere koymuş, kadılıkların rüşvetle satılmasını dinin 

satılmasıyla eşdeğer görmüştür. Eserinde yer verdiği kıssada bir gün Kâbe’nin duvarlarının 

yıkıldığını bunun sebebi ise Allah’ın emaneti olan kadılık makamının rüşvetle satılmasıdır. 

(Koçi Bey, 2011, s. 115) Ona göre Sunullah Efendi’nin 1603 yılında Şeyhülislâmlıktan 

azledilmesi ulemanın “bozulmasında” dönüm noktasıdır. Bu tarihten sonra ilmiye sınıfında 

çözülme hızlanmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi de kadılıkların rüşvetle 

satılmasıdır.32 (Koçi Bey, 2011, s. 155) Mülâzemetlerin dahi usulüyle verilmeyip voyvoda, 

subaşı kâtiplerinin ve halk tabakalarından nicelerinin beş-on bin akçe vererek mülâzım olup 

daha sonra ise müderris olduklarını belirtmiştir. (Koçi Bey, 2011, s. 155, 156) Koçi Bey’e göre 

kadılık konusunda yaş ve soy önemli değildir. Bir cahilin sadece eskidir denilerek âlimin önüne 

geçmesi haksızlıktır. İmamlıkta dahi en bilgili olan yaşlı olana tercih edilir. (Koçi Bey, 2011, 

s. 157) Yaşlı ile genç ancak ilim ve marifette eşit ise yaşlı olan öne geçirilir. Ancak Koçi Bey 

için mülâzemet sistemi her şeyin başlangıcıdır. Mülâzemetler rüşvetle satılmadan hak eden 

kişilere verilmelidir. Bu şekilde ehliyetli olanlar ehliyetsiz olanların önüne geçebileceklerdir. 

Oysa, mülâzemetlerin usûle aykırı verilmesi Koçi Bey’den önce 16. yüzyılda da görülmektedir. 

Nitekim Kanuni Sultan Süleyman’ın kendisi şair Baki’ye usûle aykırı olarak sıra beklemeden 

mülâzemet tahsis etmişti. (Uzunçarşılı, 1988a, s.